Jest kilka miejsc w Puszczy Rzepińskiej, które mogły kiedyś pretendować do miana doliny młynów. Ilanka koło Kamiennego Brodu i Rosiejewa, Lisia na zachód od Nowych Biskupic. I Pliszka poniżej Poźrzadła, bohaterka dzisiejszego artykułu. Istniały tu niegdyś cztery młyńskie osady, które tłoczyły się na liczącym zaledwie dwa i pół kilometra odcinku rzeki. Przedwojenne Sammtmühle, Taubenmühle, Topperschemühle i Neumühle przemianowano po wojnie na ładnie brzmiące: Zamęt, Gołębin, Toporowiec i Granicznik. Niestety, jak to często bywało w powojennych latach, nowe nazwy okazały się bardziej trwałe niż stare osady. Młyny, z czasem pozamykane i opuszczone, zamieniły się w ruiny. Dziś są to cztery spokojne i piękne miejsca, wokół których z wielkim rozmachem urządzają się bobry – jedyni następcy dawnych gospodarzy.
Zamęt (Sammtmühle)
Według informacji przekazanej przez czytelnika, przedwojenny młyn w starej osadzie młyńskiej Sammtmühle spłonął jeszcze w 1943 roku. Na jego miejscu postawiono nowy, przy którym działała również niewielka elektrownia wodna. Te budynki zburzono w roku 1967. Część murów została wtedy zepchnięta przez spychacz do Pliszki.
Po młynie i elektrowni pozostały do naszych czasów jedynie betonowe i ceglane ruiny. Za to na południowym brzegu rzeki stoi duża, dobrze zachowana, kamienno-ceglana stodoła z 1845 roku (taka data wyryta jest na kamieniu umieszczonym w murze przy pn.-zach. narożniku). Nieco dalej i nieco wyżej stoi też okazały, malowniczy budynek mieszkalny, często opisywany w internecie jako dworek.
Toporowiec (Toppersche Mühle, Schneidemühle)
Powojenny Toporowiec przez długi czas opisywany był na mapach jako Toppersche S. M. (Sage Mühle, młyn tartaczny) lub Toppersche Mühle (Reymann ok. 1850, KDR 1893, 1902), a dopiero w latach trzydziestych XX wieku jako Schneide Mühle (Messtichblatt 1933, KDR 1939). Pod koniec XIX wieku mieszkały tu 4 osoby. Do naszych czasów zachowała się grobla ze zniszczonym jazem z obudową ceglaną, rozlewisko śródleśne w miejscu dawnego stawu i zarysy ziemne budynku na wschód od grobli i jazu.
Gołębin (Taubenmühle)
Z dawnego Gołębina, który jako Taubenmühle miał w drugiej połowie XIX wieku 18 mieszkańców, przetrwały ceglano-kamienne fragmenty fundamentów i murów młyna, obmurowana grobla i ruiny jazu. Osadę i jej najbliższe otoczenie zamieszkują dziś bobry, które częściowo zatamowały odpływ wody przed dawny jaz, tworząc przed nim niewielkie rozlewisko.
Granicznik (Neumühle)
Neumühle jest zaznaczony na mapie Reymanna z około 1850 roku. Pod koniec XIX wieku leżał na gruntach wsi Poźrzadło (Spiegelberg) i miał 3 mieszkańców. Po wojnie został przemianowany na Granicznik. Ze wszystkich czterech osad młyńskich nad Pliszką po tej pozostało najmniej śladów. Dobrze czytelna jest jedynie dawna młynówka.
Gdzie to jest?
Cztery opisane miejsca leżą na południowy zachód od Poźrzadła (gm. Łagów, pow. świebodziński, woj. lubuskie) i nie pozwalają wpisać się jednoznacznie we współczesne podziały administracyjne. Dzieje się tak dlatego, że pozostałości dawnych osad młyńskich znajdują się na obu brzegach Pliszki, po której na tym akurat odcinku biegnie granica miejscowości (Koryta, Toporów i Kłodnica-Troszki) i gmin (Torzym i Łagów). Współrzędne GPS i linki do miejsc na mapie portalu Kultura w lesie:
Młyn Granicznik (Neumühle)
GPS: 52.27317 15.20490
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1748
Młyn Toporowiec (Schneidemühle)
GPS: 52.26973 15.19747
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1757
Młyn Gołębin (Taubenmühle)
GPS: 52.26237 15.18933
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1747
Młyn Zamęt (Sammtmühle)
GPS: 52.25645 15.18317
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1746
Materiały wykorzystane w artykule
- Gemeindelexikon für den Stadtkreis Berlin und die Provinz Brandenburg, Berlin 1898. Wersja online na stronie Brandenburgische Technische Universität: https://opus4.kobv.de/opus4-btu/frontdoor/index/index/docId/3781.
- Opisany odcinek Pliszki na portalu Mapy z przeszłością (w menu należy ustawić widoczność wybranej mapy): https://atlas.ihpan.edu.pl/pastmaps/?lon=15.197066&lat=52.264103&z=14.8
- Das Geschichtliche Orts-Verzeichnis: https://gov.genealogy.net/
- Młyn Zamęt na pocztówce z lat 1899-1901 na portalu Fotopolska: https://fotopolska.eu/Zamet/b439272,Mlyn.html?f=801944-foto
- Młyn Gołębin na pocztówce z lat 1905-1908 na portalu Fotopolska: https://fotopolska.eu/439212,obiekt.html?map_z=19&f=1895884-foto [dost. 27.11.2024].