Tuż za Torzymiem zaczyna się najbardziej dziki odcinek Ilanki. Rzeka meandruje niespiesznie wśród leśnych torfowisk, mokradeł i łęgów, które są ostoją dla wielu cennych gatunków roślin i zwierząt. Od 2000 roku cały ten teren jest chroniony w granicach rezerwatu – największego tego rodzaju w województwie lubuskim. Ale dzika Ilanka za Torzymiem to sprawa zupełnie świeża. Do drugiej wojny światowej na tym liczącym niespełna cztery kilometry odcinku rzeki działały aż cztery młyny, w tym jeden papierniczy. W okolicy była też smolarnia, gospoda i kilka pojedynczych gospodarstw, a w Müllerstal – największej z osad, znajdował się niewielki wiejski cmentarz.
Po wojnie wszystkie te miejsca dostały nowe, polskie nazwy: Papiernik, Paczkowo, Krośnica, Pniówek. Na niewiele jednak się to zdało. Opuszczone młyny popadły w ruinę, a nazwy zanikły i dziś żadna z nich nie figuruje już w urzędowych spisach. Przez cały piękny, kwietniowy dzień spotkałem tu tylko dwóch ludzi. Byli to nastoletni bushcraftowcy w wysokich gumowcach, ciuchach khaki, z obowiązkowym wyposażeniem w postaci noży i krzesiw, kociołka i patelni. Bywają tu dosyć często, bo „teren jest strasznie trudny i ma super klimę”. Nic dodać, nic ująć…
Osada Papiernik (Müllerstal)
Müllerstal było największą osadą na terenie dzisiejszego rezerwatu Dolina Ilanki. Na mapie Reymanna z połowy XIX wieku zaznaczony jest w tym miejscu młyn papierniczy. Na mapach z pierwszej połowy XX wieku młyny są już dwa [1]. Pod koniec XIX wieku osada należała do majątku Kownaty A (Kemnath A) i miała 15 mieszkańców [2]. Z dawnych młynów do naszych czasów zachowały się kamienne i ceglane ściany i fundamenty budynków oraz młynówka.
Dawny cmentarz ewangelicki
W Papierniku istniał też cmentarz, założony prawdopodobnie w XIX wieku, kiedy Müllerstal należało do parafii ewangelickiej w Torzymiu (Sternberg). Po drugiej wojnie światowej cmentarz został opuszczony i zapomniany. Dziś jego granice i rozplanowanie są już całkowicie zatarte. W dobrym stanie zachował się jedynie ustawiony pod drzewem pomnik nagrobny Wilhelma Otto Standtke (1865-1928). Wokół leżą fragmenty kilku innych nagrobków.
Osada młyńska Pniówek (Pinnow Mühle)
Pinnow Mühle pojawia się po raz pierwszy w źródłach historycznych w roku 1801 (młyn wodny i tartak) i 1814 (mistrz młynarski Klotsch) [4]. Na mapach z XIX wieku osadę opisywano jako Vdr. Mühle i Voder Mühle, później jako Pinnow Mühle [1].
Pod koniec XIX wieku młyn leżał na gruntach wsi Pniów (Pinnow) i miał 11 mieszkańców [2]. Po wojnie został przemianowany na Pniówek, jednak nazwa ta nie przetrwała i nie ma jej dzisiaj w Państwowym Rejestrze Nazw Geograficznych. Z młyna zachowały się kamienne i ceglane fundamenty oraz fragmenty murów, najlepiej widoczne od strony rzeki.
Osada Paczkowo (Adolphsruhe)
W Przęślickim Borze (Schönwalder Heide) na północnym, prawym brzegu Ilanki, kilkaset metrów od Papiernika, istniało kiedyś gospodarstwo samotnicze Adolphsruhe. Pod koniec XIX wieku liczące 4 budynki i 4 mieszkańców gospodarstwo należało do majątku Kownaty B (Kemnath B) [2]. Po drugiej wojnie światowej Adolphsruhe zostało przemianowane na Paczkowo. Nazwa ta nie figuruje w oficjalnych rejestrach, ale występuje jako toponim lokalny na mapie OSM. Z gospodarstwa zachowały się wypełnione gruzem zarysy ziemne budynków i fragmenty kamiennych fundamentów.
Dolny Młyn (Hintermühle)
Hintermühle pod koniec XIX wieku leżał na gruntach miasta Torzym (Sprenberg) i miał 14 mieszkańców [2]. Po drugiej wojnie światowej jego nazwę zmieniono na Dolny Młyn. Z osady zachowały się fragmenty kamiennych i ceglanych murów młyna oraz ściany budynku usytuowanego w jego sąsiedztwie. Powyżej młyna znajduje się dawny staw młyński, który tworzy dziś rozległą, zarastającą enklawę śródleśną.
Gdzie to jest?
Rezerwat „Dolina Ilanki” z ruinami młynów, dawnym cmentarzem ewangelickim i śladami nieistniejących gospodarstw znajduje się na północny zachód od Torzymia (gm. Torzym, powiat sulęciński, województwo lubuskie).
Współrzędne GPS i link do miejsc na mapie portalu Kultura w lesie:
Nieistniejąca osada Dolny Młyn (Hintermühle)
GPS: 52.33676, 15.05698
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1749
Nieistniejący młyn (1) w osadzie Papiernik (Müllerstal)
GPS: Przeslice-02: 52.35308, 15.02771
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1752
Nieistniejący młyn (2) w osadzie Papiernik (Müllerstal)
GPS: 52.34950, 15.02960
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1753
Dawny cmentarz ewangelicki w Papierniku (Müllersthal)
GPS: 52.35095, 15.02763
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1765
Nieistniejąca osada młyńska Pniówek (Pinnow Mühle)
GPS: 52.34840 15.03628
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1754
Nieistniejąca osada Paczkowo (Adolphsruhe)
GPS: 52.35789, 15.02733
https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1755
Nieistniejąca osada Krośnica (Theerofen, Wirtshaus Sonnenheim)
GPS: 52.35171, 15.03442
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1756
Materiały wykorzystane w artykule
- Opisywany odcinek Ilanki na mapach archiwalnych na portalu Mapy z przeszłością (w menu należy ustawić widoczność wybranej mapy): https://atlas.ihpan.edu.pl/pastmaps/?lon=15.035986&lat=52.345959&z=14.3 [dost. 07.02.2025].
- Gemeindelexikon für den Stadtkreis Berlin und die Provinz Brandenburg, Berlin 1898. Wersja online na stronie Brandenburgische Technische Universität: https://opus4.kobv.de/opus4-btu/frontdoor/index/index/docId/3781.
- Portal gov.genealogy.net: https://gov.genealogy.net/ [dost. 28.11.2024].
- Portal Sternberg und Ostpreussen: https://www.gca.ch/ [dost. 28.11.2024].
- Osada Dolny Młyn (Hintermühle) na pocztówce z lat 1905-1915, portal Fotopolska.eu: https://fotopolska.eu/Torzym-Hintermuhle?map_z=14 [dost. 28.11.2024].
- Rezerwat Dolina Ilanki, artykuł na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Rezerwat_przyrody_Dolina_Ilanki [dost. 7.02.2025].