Gradyń nad Ilanką

Gradyń, zwany też Grodnem, a po niemiecku Gräden, to jedna z najbardziej malowniczych nieistniejących wsi w Puszczy Rzepińskiej. Z północy i południa prowadzą do niej stare drogi obsadzone wiekowymi dębami i klonami. W centrum dawnej osady stoją zasłonięte przez zieleń i łatwe do przegapienia pozostałości bramy prowadzącej kiedyś do rezydencji rodziny Thorer. Tuż za bramą zaczyna się dzika, zielona gęstwina – dawny pałacowy park. Z samego pałacu pozostały jedynie fragmenty fundamentów i zapadnięte piwnice. W kępie starych drzew po drugiej stronie drogi jest miejsce po kościele i cmentarzu ewangelickim. Dziś próżno tu szukać śladów grobów i nagrobków, pomiędzy drzewami leży tylko nieco gruzu z dawnej świątyni.

Zasadźca Gradyn i rycerze joannici

Gradyń powstał na lewym (południowym) brzegu rzeki Ilanki (niem. Eilang), pomiędzy Rzepinem (Reppen, 8,5 km) i Maczkowem (Matschdorf, 3 km). Nazwa osady wywodzi się być może od zgermanizowanej formy nazwiska zasadźcy Gradyn [1]. Wieś była po raz pierwszy wzmiankowana w 1229 roku jako własność zakonu rycerskiego joannitów. W XVIII i XIX wieku majątek rycerski Gräden za właścicieli miał między innymi: rodzinę von Kettwig i von Kubalew, hrabiego Bruno von Werder i berlińskich kupców Hirschfelda i Wolffa [2,3].

Karakuły z Gräden

Pod koniec XIX wieku (1895) Gräden było siedzibą gminy wiejskiej i miało 27 domów i 172 mieszkańców, w tym 93 kobiet i 79 mężczyzn, w większości wyznania ewangelickiego (jedna osoba wyznania katolickiego) [4].

W pierwszej połowie XX wieku miejscowy majątek należał do rodziny Thorer. Jednym z jej członków był Theodor Thorer, potentat europejskiej branży kuśnierskiej, który hodował w Gräden owce rasy karakuł. We wsi znajdował się w tamtym czasie zespół pałacowy z parkiem, kościół ewangelicki z cmentarzem przykościelnym i gospoda Neuerkrug, usytuowana przy skrzyżowaniu dróg na południe od głównej zabudowy.

Gradyń dzisiaj

Po drugiej wojnie światowej wieś została przemianowana na Gradyń. Nazwa ta została ustalona przez centralną Komisję Ustalania Nazw Miejscowości i figuruje dziś w Państwowym Rejestrze Nazw Geograficznych. W potocznym użyciu jest także nazwa Grodno, ustalona dla tego miejsca przez powołaną w 1945 roku w Poznaniu Sekcję Onomastyczną Instytutu Zachodniego [5].

Materialnych śladów przeszłości nie ma w Gradyniu zbyt wiele, ale miejsce to przyciąga specyficznym klimatem i spokojnym otoczeniem. Nad rzeką Ilanką na północ od nieistniejącej wsi ciągną się dawne wiejskie łąki, na których kiedyś wydobywano też torf. Dziś jest to krajobrazowy fenomen – jedyna w swoim rodzaju rozległa enklawa otwartej przestrzeni w samym środku puszczy. Na południu spokojna leśna droga prowadzi do nieistniejącej karczmy Neuerkrug, która tuż po wojnie nosiła nazwę Trzęsigłowa. Można stąd wędrować dalej na południe do Cybinki, albo skręcić na zachód i podążać wzdłuż Ilanki do Maczkowa i jeszcze dalej, do opisanego w jednym z poprzednich artykułów nieistniejącego Pulverkrug, czyli Rosiejewa.

Gdzie to jest?

Nieistniejąca osada Gradyń (Gräden) znajduje się w Puszczy Rzepińskiej, między Rzepinem (8,5 km) i Maczkowem (3 km). Współrzędne GPS i link do mapy na portalu Kultura w lesie:

GPS: 52.27381 14.79168 (teren nieistniejącego dworu)

Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1758

Materiały wykorzystane w artykule

1. Nazwy miejscowe Polski. Historia-zmiany-pochodzenie, red. K. Rymut, wyd. Polska Akademia Nauk, Instytut Językoznawstwa, t. III, Kraków 1999, s. 351. Wersja online: https://rcin.org.pl/ijp/dlibra/publication/15427/edition/2834 [dost. 5.12.2024].
2. Gradyń na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Grady%C5%84 [dost. 5.12.2024].
3. Gradyń na stronie Historia na fotografii: https://sadowlubuskie.weebly.com/historie-miejscowo347ci-z-gminy-cybinka.html [dost. 5.12.2024].
4. Gemeindelexikon für den Stadtkreis Berlin und die Provinz Brandenburg, Berlin 1898, s. 196 poz. 18 (gmina), s. 200 poz. 79 (majątek). Wersja online na stronie Brandenburgische Technische Universität: https://opus4.kobv.de/opus4-btu/frontdoor/index/index/docId/3781 [dost. 29.11.2024].
5. Damian Utracki, Wykaz nazw ustalonych przez Komisję Ustalania Nazw Miejscowości dla powiatu rzepińskiego, aneks do artykułu: Podziały i klasyfikacje nazw własnych. Próba ujednolicenia i usystematyzowania, w: Zimowa Szkoła Historii Najnowszej, red. M. Hańderek i Ł. Kamiński, wyd. IPN, Warszawa 2015, s. 58. Wersja online: https://ipn.gov.pl/pl/publikacje/publikacje-edukacyjne-i/36769,Zimowa-Szkola-Historii-Najnowszej-2014.html [dost. 11.07.2024].
6. Gradyń na blogu Ścieżką w bok: https://sciezkawbok.wordpress.com/2021/07/24/grodno-graden-zn/ [dost. 5.12.2024].
7. https://www.gca.ch/orte_g-j/graeden_grady_w_/index.html [dost. 4.12.2024].
8. Informacje o osadzie na portalu gov.genealogy.net: https://gov.genealogy.net/item/show/GRADE1JO72JG, https://gov.genealogy.net/item/show/GRADENJO72JG [dost. 4.12.2024].
9. Gradyń na stronie zamkilubuskie.pl: https://zamkilubuskie.pl/gradyngraden/ [dost. 5.12.2024].
10. Filmowa wędrówka przez Gradyń: https://www.youtube.com/watch?v=lH2t0tgbQUI [dost. 5.12.2024].
11. Osada na mapach archiwalnych na portalu Mapy z przeszłością (w menu należy ustawić widoczność wybranej mapy): https://atlas.ihpan.edu.pl/pastmaps/?lon=14.799129&lat=52.271970&z=15.4 [dost. 5.12.2024].
12. Pałac w Gradyniu i owce rasy karakuł, fotografia z 1912 roku: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:300_Jahre_Familie_Thorer_-_50_Jahre_Theodor_Thorer_(51).jpg [dost. 20.03.2024].