Leśny majątek Hochbergów

O lasach w środkowej części Puszczy Noteckiej, które przez niemal wiek stanowiły główne bogactwo wielkopolskiego majątku rodziny Hochbergów

Spis treści

Hochbergowie w Wielkopolsce – Przed Hochbergami – Rezydencja w Goraju – Leśny majątek – Jelenie i węgiel brunatny – Pogrzeb hrabiego – Po Hochbergach – Bielawy i Rzecin – Sławno i Stajkowo – Materiały wykorzystane w artykule

Hochbergowie w Wielkopolsce

W drugiej połowie XIX wieku książę pszczyński hrabia Jan Henryk XI von Hochberg kupił dwa stare, wielkopolskie majątki szlacheckie: nadnotecki Goraj i puszczański Krucz. Losy dużego fragmentu obecnej Puszczy Noteckiej zostały w ten sposób na ponad siedemdziesiąt lat powiązane ze znakomitym śląskim rodem arystokratycznym, znanym przede wszystkim za sprawą władania rozległymi dobrami pszczyńskimi oraz dobrami wokół dolnośląskiego zamku Książ.

Herb Hochbergów nad bramą wjazdową pałacu w Goraju

Trwający do końca drugiej wojny światowej wielkopolski epizod Hochbergów przypadł na czasy intensywnego rozwoju gospodarki leśnej. Decyzje i działania z tamtych czasów ukształtowały przyrodniczy i kulturowy krajobraz leśny, który przetrwał w większości do naszych czasów. Wędrując lasami pomiędzy Kruczem, Jasionną i Klempiczem, mijamy wyznaczone przez leśniczych Hochbergów linie podziałów powierzchniowych, ustawione przez nich słupki oddziałowe i znaki graniczne oraz dawne osady służbowe, z których większość nadal pełni swoją funkcję jako leśniczówki. Nie ma zatem wiele przesady w stwierdzaniu, że tej części Puszczy takiej, jaką dzisiaj oglądamy, nie byłoby bez Hochbergów…

Przed Hochbergami

Hochbergowie nie byli pierwszymi właścicielami gospodarującymi w nadnoteckich lasach. Od niepamiętnych czasów w głąb Puszczy zapuszczali się ludzie żyjący z lasu: myśliwi, bartnicy, węglarze, smolarze, potażnicy i rybacy. Okolica nie należała do spokojnych – u progu czasów historycznych przebiegało tędy pogranicze oddzielające organizacje plemienne Polan i Pomorzan. Nawet po włączeniu do monarchii wczesnopiastowskiej za czasów Mieszka I i Bolesława Chrobrego, ziemie te jeszcze przez długi czas stanowiły przedmiot sporów i wzajemnych najazdów z obydwu stron.

Stabilizację polityczną przyniosły dopiero sukcesy Bolesława Krzywoustego w walce z Pomorzanami (początek XII wieku) oraz utworzenie kasztelanii w Czarnkowie (XIII w.). Od tamtej pory cały ten teren został na trwałe związany z Wielkopolską i Królestwem Polskim, najpierw jako część kasztelanii czarnkowskiej (XIII-XV w.), a następnie powiatu poznańskiego województwa wielkopolskiego Królestwa Polskiego i Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Świadectwem średniowiecznego osadnictwa na obrzeżach tej części Puszczy Noteckiej jest grodzisko w Lubaszu. Pozostałości grodu znajdują się we wschodniej części miejscowości, na terenie dawnego parku dworskiego. Jest to grodzisko typu stożkowego, o wymiarach 50 x 30 m i wysokości do 10 m, z nasypem o konstrukcji ziemno-drewnianej (rusztowej), zagłębieniem na szczycie oraz widocznym zarysem fosy. Grodzisko nie było przedmiotem systematycznych badań naukowych, przed założeniem karty ewidencyjnej AZP w roku 1986 prowadzono tu jedynie wykopaliska amatorskie (1890-1898), badania powierzchniowe (1980) oraz sondaż z wierceniem (1982). W dokumentacji konserwatorskiej brak informacji o odnalezionych zabytkach archeologicznych. Z grodziskiem związane są legendy o zamku, który zapadł się pod ziemię, o pojawiającym się nocą pustelniku, który znika wraz z wybiciem północy, o tajemniczych ognikach, widmach i niezrozumiałych odgłosach. Grodzisko oraz jego najbliższe otoczenie porasta starodrzew. Obiekt wpisany jest do rejestru zabytków (księga C rejestru, zabytki archeologiczne, nr 118 z 18.04.1934, 238/Wlkp/C z 14.03.2008).

Położenie na spornym pograniczu i trudne warunki naturalne panujące w zabagnionej dolinie Noteci spowodowały opóźniony w stosunku do sąsiednich regionów rozwój osadnictwa. Zręby istniejącej obecnie sieci osadniczej powstały, poza Czarnkowem, dopiero pod koniec XIV i w XV wieku. Druga fala kolonizacji przypadła na XVII-XVIII wiek i była związana z popieranym przez miejscowych właścicieli ziemskich osadnictwem na tak zwanym prawie olęderskim. W tym czasie do Puszczy Noteckiej napłynęli osadnicy z zachodniej Europy, przeważnie z obecnej Holandii i Niemiec, a także z innych prowincji Rzeczpospolitej. Trzecia, ostatnia fala osadnicza miała miejsce już po rozbiorach Polski, kiedy zaczęli tutaj przybywać liczni osadnicy niemieccy, wspierani gospodarczo, politycznie i kulturalnie przez dążące do germanizacji ziem polskich władze pruskie, a potem niemieckie.

W okresie staropolskim większość tych terenów znajdowała się w posiadaniu rodów szlacheckich i magnackich: Czarnkowskich (Czarnków, Połajewo), Górków, Kostków i Sapiehów (dobra Wieleń), Lubaskich, Gorajskich, Miaskowskich i Szułdrzyńskich (Lubasz). Majątek w Kruczu w latach 1399-1424 należał do Jana z Janów Młyna, a około 1433 r. do szlachcica Janowskiego. W 1524 r. właścicielem był Wojciech Trąmpczyński, a następnie rodziny: Włościejewskich, Lubaskich, Miaskowskich, Winiarskich i innych.

W XIX wieku do grona właścicieli miejscowych majątków dołączyli także śląscy Hochbergowie. W 1865 roku hrabia Jan Henryk XI von Hochberg zakupił od hrabiego Henryka Dzieduszyckiego dobra Goraj, a w roku 1873 od Ignacego Getzendorf Grabowskiego majątek Krucz. Na początku XX wieku, po dokupieniu kolejnych dóbr po obydwu stronach Noteci, Hochbergowie należeli już do największych niemieckich posiadaczy ziemskich w Wielkopolsce.

W lasach pomiędzy leśniczówką Gniewomierz i Jeziorem Hamrzyskim znajduje się grób dawnych właścicieli okolicznych dóbr, rodziny Reychów.

Rezydencja w Goraju

Za czasów księcia Jana Henryka XI majątki Krucz i Goraj były zarządzane z odległej Pszczyny. Na miejscu wybudowano jedynie drewniany dworek myśliwski nad obecnym Jeziorem Hamrzyskim, który służył właścicielom oraz ich gościom zapraszanym na polowania w okolicznych lasach. Dworek przetrwał dziejowe zawieruchy i istnieje do dziś.

Dawny dwór myśliwski Hochbergów nad południowo-wschodnim brzegu Jeziora Hamrzyskiego. Drewniany dwór w typie willi szwajcarskiej został wzniesiony w 1900 roku według gotowego projektu przez firmę budowlaną z Czarnkowa. Materiału na budowę dostarczył należący do Hochbergów tartak w pobliskich Smolarach. Ściany pierwszej kondygnacji wykonano z bali drewnianych w konstrukcji ryglowej, ściany górnej kondygnacji są szachulcowe. W pobliżu założono staw, zbudowano leśniczówkę oraz wygrodzono sześć hektarów lasu w celu hodowli jeleni. W sąsiedztwie usytuowano garaże i stajnie (rozebrane po II wojnie światowej). Dwór posiadał oświetlenie elektryczne z akumulatorów umieszczonym w osobnym budynku. Wodę doprowadzono z miejscowego ujęcia, nieczystości odprowadzano do ziemi. Leśna droga łączyła dwór z oddalonym o około 10 km pałacem Hochbergów w Goraju. Obecnie dwór stanowi własność prywatną.

Po śmierci księcia Jana Henryka w roku 1907 Krucz i Goraj odziedziczył jego syn, hrabia Wilhelm Bolko Emanuel, którego ambicją było założenie w oparciu o wielkopolskie majętności nowej, gorajskiej linii rodu Hochbergów. Do tego zaś potrzebna była przede wszystkim nowa, rodowa rezydencja…

Hrabia wzniósł ją w latach 1908-1912 wśród lasów porastających morenowe wzniesienia nazywane dzisiaj Szwajcarią Czarnkowską. Najważniejszym elementem zespołu architektonicznego, który wtedy powstał, był neorenesansowy pałac, wybudowany na stromej skarpie opadającej do doliny Noteci i wzorowany na późnorenesansowym założeniu zamkowym w Varenholz w Westfalii.

Pałac Hochbergów w Goraju, flankowana wieżami fasada południowo-zachodnia z główną bramą wjazdową

Pałac w okresie międzywojennym (https://zslgoraj.pl/zamek-hochbergow-w-goraju.html)

Pałac od strony północno-zachodniej, skrzydło z wieżą

Żeliwna poręcz balkonu w skrzydle wschodnim

Najstarsze dokumenty dotyczące budowy rezydencji – list oraz odręczne szkice pałacu i dokładniejsze plany ujeżdżalni i stajni, przesłane hrabiemu przez książęcego architekta z Pszczyny – pochodzą z 1909 roku. W kwietniu następnego roku Wilhelm Bolko Emanuel von Hochberg zawarł umowę z firmą „Gradehand und Franke” z Berlina, zgodnie z którą architekt Bruno Franke miał wykonać plany i kosztorys oraz zrealizować budowę rezydencji, masztalarni i domu ogrodnika. We wrześniu 1910 r. projekty zatwierdził powiatowy radca budowlany. Prace posuwały się niezwykle szybko. W połowie roku 1911 gotowe były projekty wnętrz, przygotowane przez berlińską firmę „Paulus und Lilloe”, która następnie zawierała umowy i nadzorowała pracę wykonawców wyposażenia i wystroju pałacu. Wiele elementów wyposażenia (m. in. kominki, boazerie, stolarka drzwiowa, meble) została przeniesiona z innej, starszej rezydencji
(z dworku myśliwskiego nad Jeziorem Hamrzyskim – przyp. red.). W końcu 1911 r. prace były w zasadzie ukończone (zabytek.pl).

Na zachód od pałacu powstała masztalarnia, mieszcząca stajnie i ujeżdżalnię. Jeszcze dalej, po drugiej stronie drogi do Goraja, wybudowano neobarokowy pałac przeznaczony na biura i mieszkania dla pracowników zarządu dóbr i ich rodzin. Powstały także budynki pomocnicze: dom ogrodnika, remiza strażacka z basenem przeciwpożarowym, suszarnia drewna i przepompownia. Całość otaczał park z cennym starodrzewem o bogatym składzie gatunkowym.

Dawna masztalarnia, widok od wschodu, od strony pałacu

Masztalarnia w okresie międzywojennym (https://zslgoraj.pl/zamek-hochbergow-w-goraju.html)

Dawna masztalarnia, obecnie Centrum Promocji Lasów Państwowych

Leśny majątek

Największym bogactwem i zarazem największym wyzwaniem dla właścicieli majątku Goraj-Krucz były lasy, które w drugiej połowie XIX wieku stanowiły większą część jego powierzchni (7314 ha na 8316 ha pow. ogólnej, POP 2012). Chcąc nie chcąc, hrabia Wilhelm Bolko musiał postawić na rozwój gospodarki leśnej. Czasy sprzyjały podobnym działaniom. Od drugiej połowy XIX wieku na terenie całego zaboru pruskiego trwał intensywny rozwój leśnictwa, które zgodnie z ówczesnymi poglądami było nastawione na osiągnięcie jak największego zysku z drewna. Pomocą w osiągnięciu tego celu miało być wykorzystanie nowoczesnych metod zarządzania i organizacji oraz planowych działań gospodarczych.

Podobne rozwiązania wprowadzono także w lasach Hochbergów. Za czasów hrabiego Wilhelma powstały pierwsze leśne operaty urządzeniowe, zreorganizowano także administrację leśną, tworząc nadleśnictwa: Klempicz, Smolary i Goraj, w skład których wchodziło dziewięć leśnictw (Dębe, Goraj, Jasionna, Smolary, Kruczlas, Rzecin, Biała, Klempicz, Krucz).

Lasy majątku Krucz na mapie z 1894 r. (KDR)

Smolary to jedna najstarszych leśnych osad służbowych w tym rejonie. Na mapach archiwalnych opisywana jest jako siedziba nadleśnictwa (niem. Oberförsterei) Therkuhle (Gilly 1803), Theerkeute (Mess 1892, KDR 1894), w okresie międzywojennym jako gajówka Smolary (SWIG 1934). Nazwa Smolary (niem. Therkuhle, Theerkeute, pol. Smolnydol, Smołnydół) pochodzi od istniejącej dawniej w tym miejscu smolarni. W lasach otaczających osadę wypalano także węgiel drzewny, o czym świadczą licznie występujące w okolicy pozostałości mielerzy (Rola 2021). Za czasów Hochbergów Smolary był siedzibą jednego z trzech nadleśnictw majątku Krucz. W osadzie działał w tym czasie tartak, a do wywozu drewna służyła kolejka leśna, której tory prowadziły w kierunku Gulcza (Pul 2012: 56). Według danych statycznych z XIX wieku osada Theerkeute miała w 1833 roku 2 dymy (domy lub zagrody) i 10 mieszkańców. Wszyscy byli wyznania katolickiego i należeli do parafii Wronki (Verzeichniss 1833: 34). W 1860 roku mieszkało tutaj 28 osób, w tym 13 ewangelików i 15 katolików (Verzeichniss 1860: 46). Według spisu z 1921 roku w osadzie były 4 budynki mieszkalne i 19 mieszkańców (10 mężczyzn i 9 kobiet), w tym 4 katolików i 15 ewangelików (Skorowidz 1921: 12). Obecnie mieści się tutaj siedziba leśnictwa Smolary Nadleśnictwa Krucz.

Fragment mapy gospodarczej lasów majątku Krucz-Goraj, okres międzywojenny (Majętności leśne…)

W latach 1881-1915 Hochbergowie prowadzili intensywne prace zalesieniowe na terenach zdewastowanych wcześniej przez nadmierny wyrąb. Potencjalne efekty tych prac zostały zaprzepaszczone z chwilą, kiedy w roku 1922 Puszczę Notecką nawiedziła katastrofalna gradacja sówki choinówki, która zamieniła całe jej wielkie połacie w bezleśną pustynię. Dotknięte gradacją lasy sosnowe trzeba było wyciąć, a podjęte w następnych latach kosztowne próby odbudowy drzewostanów przyniosły wątpliwe wyniki.

Powierzchnie pogradacyjne odnawiano głównie sosną, gatunki liściaste wprowadzono sporadycznie. W większych ilościach sadzono brzozę. Materiał sadzeniowy i siewny z powodu braku na tym terenie sprowadzano z innych rejonów kraju, co spowodowało występowanie drzewostanów sosnowych niedostosowanych do warunków siedliskowych tego terenu oraz wystąpienie drzewostanów niewiadomego pochodzenia (POP 2012: 56).

Do naszych czasów przetrwał zbiór dokumentów dotyczących przedwojennej gospodarki leśnej majątku Krucz-Goraj, który jest świadectwem podejmowanych wówczas prac oraz problemów związanych z odbudową drzewostanów po tej katastrofie. Dokumenty, przechowywane w Archiwum Państwowym w Poznaniu, od niedawna dostępne są także online na portalu Szukaj w archiwach (Majętności leśne…).

Stary, wykopany w całości z ziemi kamień graniczny w pobliżu zachodniej granicy oddziału leśnego 126 leśnictwa Gniewomierz. Na kamieniu nie zachowały się żadne oznaczenia – mógł on być związany z dawnymi leśnymi podziałami powierzchniowymi (przedwojenny oddział nr 58A, patrz SWIG 1934) lub/i granicami własności.

Jeden z kamieni granicznych na przedwojennej granicy administracyjnej gmin Goraj i Dębe (leśnictwo Goraj, oddział 16)

Prawdziwy kamienny rarytas. Drogowskaz na skrzyżowaniu dawnych traktów z Wronek do Lubasza i Czarnkowa oraz z Klempicza do Hamrzyska i dalej do Wielenia (Gilly 1803). W górnej części drogowskazu zachowały się ślady inskrypcji rytych w kamieniu, które przykryte są przez dwie warstwy późniejszych napisów wykonanych czarną farbą. Czytelna jest między innymi fraza: „do Wronek” oraz nazwa Filehne (Wieleń). Drogowskaz jest zaznaczony na mapach międzywojennych (SWIG 1934).

Jelenie i węgiel brunatny

Hochbergowie poszukiwali innych poza lasami, dodatkowych źródeł dochodów. Hrabia Wilhelm, sam będąc zapalonym myśliwym, prowadził dużą hodowlę jeleni, które były następnie ofiarami polowań komercyjnych. Na terenie majątku istniała także gorzelnia oraz duże gospodarstwo rolne w Ciszkowie.

Innym pomysłem na zwiększenie dochodów było rozpoczęcie pod koniec XIX wieku eksploatacji nadnoteckich złóż węgla brunatnego. Wydobycie było prowadzone od 1899 roku przez założone specjalnie w tym celu Przedsiębiorstwo Kopalń Węgla Brunatnego. Efekty musiały być na początku zachęcające, bowiem w roku 1903 rozpoczęto budowę kopalni Mathilde VII. Prace zostały jednak przerwane przed rozpoczęciem eksploatacji i nigdy już do nich nie powrócono (Jaros 1984: 176). Pozostałością po tym górniczym epizodzie są zapadliska dawnych szybów w lasach pomiędzy Ciszkowem i Kruczem. W jednym z nich zachowało się ceglane obmurowanie z fragmentami stalowej konstrukcji oraz kilkunastometrowym korytarzem wyprowadzającym na powierzchnię.

Najlepiej zachowany szyb dawnej kopalni węgla brunatnego Hochbergów między Ciszkowem i Kruczem

Pogrzeb hrabiego

Hrabia Wilhelm Bolko von Hochberg zmarł nagle w wieku zaledwie 47 lat na udar mózgu. Wydarzenie to miało miejsce 24 maja 1934 roku w pałacu w Dambrau (dziś Dąbrowa Niemodlińska pod Opolem), w którym rezydowała jego matka, Mathilde Ursula zu Dohna-Schlobitten. Pogrzeb odbył się 2 czerwca 1934 roku o godzinie 13.30 w Goraju. Ceremonia miała przebiegać według szczegółowego scenariusza, który hrabia opisał jeszcze w roku 1925, a więc na wiele lat przed śmiercią, w specjalnym dokumencie zatytułowanym Postanowienia co do mojego pogrzebu.

Jak pisze badaczka tego tematu Kamila Kłudkiewicz, hrabia drobiazgowo zaplanował strój żałobników, porządek konduktu, ale również zatroszczył się, aby w żadnym momencie ceremonii drobne niedociągnięcia i nieprzewidziane wypadki nie zakłóciły przebiegu uroczystości, podniosłości chwili i nie zburzyły starannie opracowanego scenariusza. Przewidział m.in. dobór koni do ciągnięcia karawanu, szerokość ścieżki, którą przejdzie kondukt, czy konieczność przetestowania otworu w ziemi, przeznaczonego na trumnę, aby ta przypadkiem nieszczęśliwie nie utknęła w czasie opuszczania jej do grobu (Kłudkiewicz 2017: 15). Przypuszcza się, że w zamierzeniu hrabiego jego grób miał być zaczątkiem rodowego mauzoleum gorajskich Hochbergów, choć dokument nie zawierał w tym względzie żadnych konkretnych wskazówek.

Zachowane do naszych czasów fotografie z pogrzebu potwierdzają, że przynajmniej część zaleceń hrabiego została wypełniona. Zgodnie z życzeniem trumnę wieziono na prostym wozie ozdobionym świerczyną, przy którym asystowało czterech głównych urzędników leśnych. Urzędnicy w kondukcie maszerowali trójkami. Żałobnicy ustawili się wokół grobu we wskazanym przez hrabiego porządku, zaś leśnicy zagrali sygnał „Koniec polowania”. Jednak rodzina nie wypełniła wszystkich postanowień hrabiego, przede wszystkim tych zaprzeczających obyczajom pogrzebowym, jak biały kolor stroju wdowy (Kłudkiewicz 2017: 18).

Fotografie archiwalne z pogrzebu hrabiego Wilhelma von Hochberg (https://zslgoraj.pl/zamek-hochbergow-w-goraju.html)

Hrabia spoczął w otoczeniu ulubionych lasów, w pobliżu wzniesionej przez siebie rezydencji. Na grobie znajduje się głaz z wyrytą inskrypcją w języku niemieckim. Przy głazie stoi drewniany krzyż, który został poświęcony w 2008 roku podczas uroczystości z udziałem wnuczki hrabiego, Katarzyny von Vegesack. Obok leży wcześniejszy, stary krzyż.

Kamień nagrobny. Tekst epitafium na grobie hrabiego Hochberga, oryginalny tekst niemiecki i tłumaczenie polskie za: Kłudkiewicz 2017:
Kommst du Wanderer an diesen Stein – weile / Wisse wohl dass dieser Mann voll Milde / Viele tausend Tränen armer Menschen mitleidsvoll getrocknet / Dass in deren Herzen ihm ein Denkmal steht/ Viel dauernder als dieser Stein.
Tłumaczenie na język polski:
Wędrowcze zatrzymaj się przy tym kamieniu / Wiedz, że ten człowiek pełen łagodności / Osuszył wiele łez ludzkich / I pomnik w ich sercach / Jest trwalszy od tego kamienia.

Grób hrabiego Hochberga. Wcześniejszy krzyż, zastąpiony nowym w 2008 roku.

Po Hochbergach

Ostatnim gorajskim Hochbergiem był syn hrabiego Wilhelma Bolka, Jan Wilhelm Bernard, który zginął w wyniku śmiertelnego postrzału w styczniu 1945 roku. Jego matka, hrabina Zofia Anna Maria, opuściła majątek w obawie przed wkraczającą armią radziecką i udała się wraz z dwiema córkami na emigrację do Niemiec.

Po wojnie dobra Hochbergów zostały znacjonalizowane na mocy dekretu PKWN o przeprowadzeniu reformy rolnej. Na gruntach leśnych dawnych dóbr prywatnych utworzone zostały nadleśnictwa państwowe Goraj i Obrzycko, których granice i status w obrębie administracji leśnej ulegały w późniejszych latach kolejnym zmianom i reorganizacjom. Obecnie większością dawnych lasów Hochbergów zarządza utworzone w 1984 roku Nadleśnictwo Krucz. Jego siedziba znajduje się w pięknie odrestaurowanym dworku w Kruczu.

W sierpniu 1945 roku w znacjonalizowanym pałacu Hochbergów otwarto Państwową Szkołę dla Leśniczych, która po kolejnych reorganizacjach i zmianach nosi obecnie nazwę Zespołu Szkół Leśnych im. Jana Kloski. W 1963 roku pomieszczenia dydaktyczne szkoły przeniesiono do nowego pawilonu, wybudowanego około 250 metrów na południowy zachód od pałacu. Od tamtego czasu w dawnej rezydencji rodowej Hochbergów mieści się internat szkoły leśnej.

Dawna masztalarnia była po wojnie użytkowana między innymi jako sala gimnastyczna. W 1995 roku budynek został uszkodzony w wyniku pożaru. W latach 2015-2018 Lasy Państwowe przeprowadziły jego modernizację połączoną z adaptacją dla celów edukacyjnych. Obecnie mieści się tutaj Centrum Promocji Lasów Państwowych Goraj Zamek. Przy budynku od strony północnej ustawiono kamień pamiątkowy z datami z historii masztalarni.

W dawnym budynku zarządu dóbr po wojnie urządzono Dom Nauczyciela. Obecnie administruje nim Wspólnota Mieszkaniowa Nieruchomości nr 3 w Goraju-Zamku.

Trwający przez ponad pół wieku związek tych terenów z rodem Hochbergów stanowi ważny element lokalnej tradycji historycznej i kulturowej. Świadectwem jego trwałości są między innymi kontakty utrzymywane przez Zespół Szkół Leśnych w Goraju z żyjącymi w Niemczech potomkami dawnych właścicieli.

Bielawy i Rzecin

Na południowym zachodzie lasy majątku Krucz-Goraj kończyły się mniej więcej tam, gdzie dziś kończy się powiat czarnkowsko-trzciniecki. Ostatnimi bastionami leśnej administracji Hochbergów w tym rejonie były leśniczówki Pokraczyn i Rzecin. Dalej, już po stronie obecnego powiatu szamotulskiego, leżały wsie Bielawy i Rzecin.

Bielawy już nie istnieją. Po II wojnie światowej wieś uległa stopniowemu wyludnieniu, do którego przyczyniła się między innymi plaga dzików niszczących uprawy na polach, zajmujących dawniej tereny na północ i wschód od osady. Opuszczone domy były rozbierane w celu pozyskania materiałów budowlanych. Ostania mieszkanka Bielan, pani Niezborałowa, po śmierci męża opuściła wieś w roku 1968 (Bielawy: opowieść o znikaniu…). Po dawnej miejscowości pozostał opuszczony cmentarz ewangelicki, ślady budynków z niewielką ilością gruzu oraz relikty roślinności towarzyszącej dawnym gospodarstwom.

Bielawy na mapie WIG 1:25 000, arkusz P37-S23-G Jasionna, 1934 r. (http://igrek.amzp.pl). Bielawy (niem. Neuwalden) zostały założone w 1747 roku jako osada typu olęderskiego (tzw. prawo olęderskie). Nazwa miejscowości pochodzić ma od słowa „bielawy”, używanego na określenie błotnistych łąk, torfowisk, mokradeł (Książek 2015). Według spisu z 1845 roku Bielawy wchodziły w skład majątku szlacheckiego Neudorf b. N. (Nowa Wieś), którego właścicielami w pierwszej połowie XIX wieku byli: Aniela Kwilecka, a następnie Henryk Dzieduszycki (Verzeichniss 1845: 220, Plater 1846: 371). Wieś miała w tamtym czasie 14 domów i 146 mieszkańców, w tym 19 katolików i 127 ewangelików (parafia katolicka i ewangelicka: Wronki). Pod koniec XIX wieku Bielawy miały 21 domów i 243 mieszkańców (231 ewangelików i 12 katolików, Słownik geograficzny…). Według spisu z 1921 roku w osadzie było 28 domów i 164 mieszkańców (84 mężczyzn i 80 kobiet), w tym 79 katolików i 85 ewangelików (Skorowidz 1921: 85).

Szkoła w Bielawach, 1910 rok (Książek 2015)

Gospoda w Bielawach, 1910 rok (Książek 2015)

Wieś miała charakter ulicówki. Jej zabudowa ciągnęła się na przestrzeni około 600m wzdłuż drogi prowadzącej w kierunku Wronek (obecnie droga leśna widoczna na fotografii). W centralnym miejscu była zlokalizowana szkoła (zamknięta w 1922 roku, budynek służył do lat 60. XX wieku jako dom mieszkalny), naprzeciwko której stał krzyż i wolnostojący piec chlebowy. W pobliżu znajdował się budynek dla robotników leśnych pracujących w lasach majątku Hochbergów (tzw. hrabiowska chata), sklep oraz gospoda z pokojami na wynajem i salą taneczną. W północnej części wsi, przy obecnym parkingu przy drodze wojewódzkiej nr 140, zlokalizowany był tartak i cmentarz.

Na dawnym cmentarzu ewangelickim w Bielawach zachowało się kilkanaście betonowych ram grobów oraz fragmenty nagrobków. W dokumentacji konserwatorskiej z 1989 roku znajdują się fotografie dwóch nagrobków (1898, 1928 r.) z czytelnymi inskrypcjami w języku niemieckim. Łukasz Książek w artykule z 2015 roku podaje polskie tłumaczenie niemieckiego napisu odczytanego na jednym z nagrobków: *Tu spoczywa w Bogu – Moja ukochana żona i nasza … matka – Augusta Golisch – z domu Fenner – ur. 21 sierpnia 1839 – zm. 10 grudnia 1885* (Książek 2015). W październiku 2021 roku odnaleziono jeden przewrócony nagrobek ze słabo czytelną inskrypcją.

Nie istnieje także dawna leśniczówka Pokraczyn, która zniknęła z map jeszcze w latach 30. XX wieku. Dziś na jej miejscu znajduje się zarastająca polana. Nie ma tutaj za bardzo co oglądać, ale warto odwiedzić położone w pobliżu malownicze, śródleśne jeziorko.

Rzecin, druga z osad graniczących od tej strony z dawnym majątkiem Hochbergów, to dzisiaj niewielka, spokojna wioska otoczona ze wszystkich stron lasami Puszczy Noteckiej. Jest tutaj kilka starych domów, a w lesie na skraju wsi – stary cmentarz ewangelicki i pomnik ofiar II wojny światowej. Na południowy wschód od Rzecina leży cenne przyrodniczo Jezioro Rzecińskie, które wchodzi w skład sieci Natura 2000 (Torfowisko Rzecińskie). Położona na północ od miejscowości leśniczówka Rzecin przetrwała do naszych czasów i stanowi obecnie własność prywatną.

Dawny cmentarz ewangelicki w Rzecinie. Zachowało się kilkanaście betonowych ram grobów oraz fragmenty uszkodzonych nagrobków z częściowo czytelnymi inskrypcjami w języku niemieckim, m.in.: najstarszy na cmentarzu wspólny nagrobek trojga dzieci: Wilhelm Ipfeld , Otto Heinrich (1887-1889) Hednig Ottilie (1890-1893).

Pomnik w Rzecinie upamiętniał pierwotnie grupę szesnastu zwiadowców Armii Czerwonej (połowa z nich była Polakami, głównie z Lublina), którzy wylądowali tutaj w nocy z 21 na 22 września 1944 z zadaniem prowadzenia działań wywiadowczych na terenie Puszczy Noteckiej oraz w celu udzielenia wsparcia innemu operującemu w tym rejonie oddziałowi zwiadowców pod dowództwem Mikołaja Kozubowskiego. Pomnik został odsłonięty w 1969 roku. Miał formę głazu narzutowego z tablicą przedstawiającą spadochron. Na ścianie kamiennego cokołu wmurowano tablicę o treści: „Na wieczną pamięć partyzantów sztabu Armii Czerwonej i ruchu oporu Puszczy Nadnoteckiej poległym w 1944 r. Społeczeństwo i kombatanci”. W 2018 roku na mocy ustawy dekomunizacyjnej tablica została zdjęta i zabezpieczona przez IPN. Sam pomnik po uzgodnieniach pomiędzy Urzędem Wojewódzkim, IPN i Nadleśnictwem Wronki nie został rozebrany – stare tablice zastąpiono nowymi, które zgodnie z życzeniem miejscowej społeczności poświęcone zostały ofiarom II wojny światowej: ośmiu mieszkańcom Rzecina zamordowanym przez Niemców w latach 1941-1943.

Sławno i Stajkowo

Na wschodzie dobra Hochbegów graniczyły z majątkami w Stajkowie i Sławnie. W dobrach Stajkowo, w otoczeniu lasów Puszczy Noteckiej, już od końca XVIII wieku istniał folwark Pieczyska, Pieczisko, który w 1833 roku miał 4 zagrody i 18 mieszkańców. Później była tutaj leśniczówka Theresenhof, która przestała istnieć po drugiej wojnie światowej.

Miejsce po dawnej leśniczówce Theresenhof

Osiemnastowieczny rodowód miała także stara leśna osada Jaglina w majątku Sławno. Także tutaj powstał najpierw folwark, z jedną zagrodą i jedenastoma mieszkańcami w 1833 roku, a później osada służbowa – międzywojenna leśniczówka Jalina, która po wojnie funkcjonowała jeszcze przez jakiś czas jako gajówka.

Jaglina, aleja starych dębów przy nieistniejącej leśniczówce

Leśniczówki Pieczyska i Jaglina nie przetrwały do naszych czasów. Pozostały po nich jedynie ziemne zarysy i kawałki ceglanego gruzu. Więcej szczęścia miały dwie inne osady: Elżbiecin i Brzeg w dawnym majątku Sławno. W pierwszej mieści się dzisiaj siedziba leśnictwa Annogóra nadleśnictwa Krucz, druga znajduje się w rękach prywatnych.

Osada Elżbiecin, obecnie leśniczówka Annogóra

Kamienny słupek z wyrytym oznaczeniem 82 ii znajduje się w północno-wschodnim narożniku oddziału leśnego 575 leśnictwa Tarnowiec. Słupek jest materialnym świadectwem leśnych podziałów powierzchniowych oraz granic własności z końca XIX wieku, kiedy oznaczał oddział leśny nr 82 niemieckiego nadleśnictwa królewskiego Hartigsheide (niem. Königliche Forst Hartigsheide), pełniąc jednocześnie funkcję kamienia granicznego (oznaczenie ii) na granicy lasów królewskich z lasami majątku Sławno (Mess 1892). Od tamtych czasów granice leśnych podziałów powierzchniowych pozostają w tym rejonie niezmienne – zmianom ulegała jedynie struktura administracyjna i numeracja oddziałów. Przykładowo: w okresie międzywojennym dawny niemiecki oddział 82 wchodził w skład polskiego Nadleśnictwa Boruszynek i posiadał numer 105 (SWIG 1934).

Przy prowadzącej lasami dawnego majątku Sławno drodze wojewódzkiej nr 182 znajduje się dawny pomnik polskich i radzieckich spadochroniarzy. Upamiętniał on spadochroniarzy Polskiego Samodzielnego Batalionu Specjalnego 1 Armii Wojska Polskiego, którzy wylądowali w tym miejscu 7 września 1944 roku z zadaniem prowadzenia działań wywiadowczych na terenie Puszczy Noteckiej (jesień-zima 1944). Pomnik, wykonany według projektu polskiego rzeźbiarza Jerzego Sobocińskiego, został odsłonięty w 1974 roku. Betonowy monument przedstawia czteroosobową grupę figuralną, jedna z postaci została ujęta w momencie zwijania czaszy spadochronu. Na cokole ustawiona jest tablica pamiątkowa ku czci Józefa i Franciszki Furmanów, którzy zostali zamordowani przez Niemców za udzielenie pomocy dwóm spadochroniarzom. Pierwotnie na cokole był umieszczony tekst z historią tego miejsca i nazwiskami 11 spadochroniarzy. W 2021 napis został usunięty na mocy obowiązującej ustawy dekomunizacyjnej i decyzji władz gminy Lubasz. Nowy napis, który zgodnie z życzeniem mieszkańców ma być poświęcony wszystkim ofiarom II wojny światowej, zostanie umieszczony po uzgodnieniu jego treści. Przed 2021 rokiem pomnik był wielokrotnie dewastowany, m.in. w 2015 roku spadochroniarzom urwano głowy i wyłamano karabiny oraz wyrwano część liter tworzących napis na cokole. Sprawców dewastacji nie wykryto.

W pobliżu tej samej drogi wojewódzkiej, kilkaset metrów na południe od dawnego pomnika spadochroniarzy, znajduje się przedwojenny pomnik upamiętniający nagłą śmierć leśniczego Piotra Kurzawskiego. Został on ufundowany przez rodzinę Szułdrzyńskich, dawnych właścicieli majątku w Lubaszu. Pomnik posiada oryginalną formę betonowego, otynkowanego stożka z zaokrąglonym szczytem. W ścianę od strony drogi wmurowano tablicę pamiątkową z napisem: Piotr Kurzawski/ leśniczy/ Zmarł nagle/ 25.V.1925./ 50 lat wiernie służył/ Cześć prawemu człowiekowi/ oddają/ Szułdrzyńscy z Lubasza.

Materiały wykorzystane w artykule

Anders Paweł, 1982, Puszcza Notecka. Przewodnik, Poznań.

Bielawy: opowieść o znikaniu, artykuł z 22 marca 2021 r. na portalu Gazeta Szamotulska, link https://szamotulska.pl/bielawy-opowiesc-o-znikaniu/ [dostęp 29.03.2022].

Elektrownia jądrowa Warta w Klempiczu: http://www.atom.edu.pl/index.php/ej-w-polsce/wczoraj/ej-warta-w-klempiczu.html [dostęp 31.03.2022].

Gminny program opieki nad zabytkami dla miasta i gminy Wronki na lata 2019-2022. Wersja online: https://wronieckibazar.pl/wp-content/uploads/2020/12/uchwala_132_2019.pdf [dostęp 30.03.2022].

Hlebionek Marcin, 2006, Kasztelania Czarnkowska, Czarnków.

Jaros Jerzy, 1984, Słownik historyczny kopalń węgla na ziemiach polskich, Katowice.

Kłudkiewicz Kamila, 2017, „Postanowienia co do mojego pogrzebu” Wilhelma Bolka hrabiego Hochberga z 1925 roku. Kilka słów o ceremonii pogrzebowej arystokraty w dwudziestoleciu międzywojennym, w: Tabularium historiae, T. 1: 2017, Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz, s. 11-36. Wersja online: http://tabulariumhistoriae.ukw.edu.pl/index.php/tom-i2017/ [dostęp 23.03.2022].

Kowal Stefan, Olejnik Karol, Rutowska Maria, 1994, Dzieje Czarnkowa na przestrzeni wieków, Czarnków.

Książek Łukasz, 2015, Zapomniane miejscowości – Bielawy, artykuł z 12 czerwca 2015 r. na portalu Moje Wronki, https://mojewronki.pl/2015/06/zapomniane-miejscowosci-bielawy/ [dostęp 29.03.2022].

Plater Ludwik 1846, Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego, wyd. Jan Nepomucen Bobrowicz, Lipsk. Wersja online na stronie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej: https://www.wbc.poznan.pl/publication/1894 [dostęp 13.01.2022].

Plan urządzenia lasu Nadleśnictwa Krucz na okres od 1 stycznia 2013 r. do 31 grudnia 2022 r. Program ochrony przyrody, Poznań 2012.

Plan urządzenia lasu Nadleśnictwa Wronki na okres od 1 stycznia 2013 r. do 31 grudnia 2022 r. Program ochrony przyrody, Poznań 2012.

Rola Jarosław, 2021, Inwentaryzacja obiektów dziedzictwa kulturowego na gruntach zarządzanych przez Nadleśnictwo Krucz. Opracowanie niepublikowane, sporządzone na zlecenie RDLP Piła.

Siemieński Lucjan, 1845, Podania i legendy polskie, ruskie i litewskie, Poznań. Wersja online na stronie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej: https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/146679/edition/156881/content [dostęp 23.05.2022].

(Skorowidz 1921) Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 10, Województwo Poznańskie, Warszawa 1926, s. 12. Wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/29456/edition/38629?language=pl [dostęp 1.03.2021].

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Nakładem Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego i Władysława Walewskiego, Warszawa 1880-1902. Wersja online: http://dir.icm.edu.pl/Slownik_geograficzny/.

Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, Instytut Historii PAN. Edycja cyfrowa: http://www.slownik.ihpan.edu.pl/index.php.

(Verzeichniss 1833) Verzeichniss aller Ortschaften des Bromberger Regierungs-Bezirks (…). Bromberg 1833. Wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/56320/edition/67330 [dostęp 10.12.2021].

(Verzeichniss 1845) Verzeichniss saemmtlicher Ortschaften des Regierungs-Bezirks Posen; mit einer kurzen geografischen-statistischen Uebersicht desselben. Posen 1845. Wersja online na stronie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej: https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/show-content/publication/edition/30271 [dostęp 16.03.2022].

(Verzeichniss 1860) Verzeichniss sämmtlicher Ortschaften des Regierungs-Bezirks Bromberg (…). Bromberg 1860. Wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/56318/edition/67312 [dostęp 10.12.2021].

Wykaz obiektów wpisanych do gminnej ewidencji zabytków gminy Czarnków: https://www.bip.czarnkowgmina.pl/strona/obiekty-objete-ochrona-konserwatorska [dostęp 30.03.2022].

Wykaz obiektów wpisanych do gminnej ewidencji zabytków gminy Lubasz: https://bip.lubasz.pl/gminna-ewidencja-zabytkow.html

Wykaz obiektów wpisanych do gminnej ewidencji zabytków gminy Połajewo: https://www.polajewo.pl/asp/zabytki,30,,1 [dostęp 30.03.2022].

Wykaz obiektów wpisanych do gminnej ewidencji zabytków gminy Wronki: https://wronki.pl/gminna-ewidencja-zabytkow-gminy-wronki.html [dostęp 30.03.2022].

Mapy archiwalne (chronologicznie):

(Zannoni) Carte de la Pologne ca 1:690 000, aut. Rizzi Zannoni, 1772, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=ZANNONICDLP

(Schroeter) Karte von Ost-Preussen nebst Preussisch Litthauen und West – Preussen nebst dem Netzdistrict 1:150 000, aut. Friedrich Leopold von Schroetter, arkusze: XIX Filehne, XX Schneidemuehl; 1796-1802, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=KvOWP150K

(Gilly) Special-Karte von Südpreußen 1:150 000, aut. D. Gilly, 1803, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=GILLYSKvSP

(KDR) Karte des Deutschen Reiches 1:100 000, arkusze: 250 Czarnikau (1893 r.), 275 Samter (ca 1893 r.), 276 Rogazen (ca 1893 r.), źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=KDR100

(Reymann) Topographischer Spezial-Karte von Central-Europa 1:200 000 (Reymann), 1806-1908, arkusze: 61 Arnswalde (1851), 62 Schneidemuehl (po 1851), 77 Birnbaum (1865), 78 Rogasen (1837), źródło: https://www.landkartenarchiv.de/deutschland_topographischespecialkarte.php , http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=REYMANN200

(Mess) Messtischblatt 1:25 000, 1892-1944, arkusze: 2965 (1498) Radolin, 2966 (1499) Usch, 3065 (1571) Scharnikau, 3066 (1572) Gembitz, 3163 (1640) Filehne, 3164 (1641) Gulcz, 3165 (1642) Lubasch, 3166 (1643) Schrotthaus, 3263 (1710) Neubrück, 3264 (1711) Wronke, 3265 (1712) Obersitzko, 3266 (1713) Polajewo, 3365 (1784) Samter, 3366 (1785) Obornik, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=TK25, https://kartenforum.slub-dresden.de/en/vkviewer/main/show/.

(SWIG) Szczegółowa mapa topograficzna Polski WIG 1:25 000, 1931-1935, arkusze: P37-S22-F Wieleń, P37-S23-D Gulcz, P37-S23-F Czarnków, P37-S23-F Gębiczyn, P37-S22-I Miały, P37-S23-G Jasionna, P37-S23-H Boruszyn, P37-S23-I Połajewo, P37-S24-G Ryczywół, P38-S22-C Chojno, P38-S23-A Wronki, P38-S23-B Obrzycko, P38-S23-C Kiszewo, P38-S24-A Parkowo, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=WIG25

(TWIG) Taktyczna mapa Polski 1:100 000, 1920-1937, arkusze: P37-S22 Wieleń, P37-S23 Czarnków, P38-S22 Międzychód, P38-S23 Szamotuły, P38-S24 Rogoźno, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=WIG100

Portale z mapami historycznymi:

Mapy z przeszłością: http://hgis.cartomatic.pl/

Old maps online: https://www.oldmapsonline.org/

Virtuelles Kartenforum 2.0:https://kartenforum.slub-dresden.de/en/vkviewer/main/show/#

Strony www:

Centrum Promocji Lasów Państwowych Goraj Zamek: https://www.pila.lasy.gov.pl/web/cplpgorajzamek

Nadleśnictwo Krucz: https://krucz.pila.lasy.gov.pl/

Portal Geoceching.com: www.geocaching.com

Zespół Szkół Leśnych w Goraju: https://zslgoraj.pl/

Tablice informacyjne:

Tablica przy pałacu w Goraju

Kultura w lesie

Pierwszy w Polsce leśny przewodnik kulturowy