W sercu Puszczy Bydgoskiej

Pustki osadnicze w Puszczy Bydgoskiej, mit czy rzeczywistość? – Holendrzy w Puszczy – Łażyn Mały i Duży – leśniczówka Emilianowo i grupa AK „Darzbór” – Trzcianka pachnąca lilakiem – Żółwin i Siedmiogóry – Kabat – Oddział partyzancki Świerki II – Mord w Rudach – Inne miejsca pamięci

W lasach pomiędzy Solcem Kujawskim, Chrośną i Nową Wsią Wielką panuje na ogół spokój i cisza. Nie ma tutaj ruchliwych i głośnych arterii komunikacyjnych, drogowych ani kolejowych. Dawne trakty przecinające ten fragment Puszczy Bydgoskiej są dzisiaj albo zwykłymi drogami leśnymi (trakt gniewkowski z Bydgoszczy do Gniewkowa), albo drogami lokalnymi (trakt z Solca Kujawskiego w stronę Inowrocławia). Leśną sielankę zakłócają jedynie odgłosy prac leśnych, które można jednak zawsze obejść szerokim łukiem. Miejsca jest dosyć.

Pustki osadnicze?

Monotonny krajobraz sosnowych borów urozmaicają otwarte enklawy będące pozostałością po starej, puszczańskiej sieci osadniczej. Dawniej uważano, że lasy o charakterze granicznym, takie jak Puszcza Bydgoska, aż do późnego średniowiecza, a czasem nawet do początków epoki nowożytnej, były pozbawione większych struktur osadniczych. W ostatnich latach pogląd ten ulega jednak stopniowej rewizji pod wpływem wyników badań archeologicznych. Archeolodzy coraz śmielej zapuszczają się bowiem na tereny leśne, gdzie znajdują coraz więcej dowodów świadczących o stałym pobycie ludzi na długo wcześniej, niż dotąd powszechnie sądzono.

Dla Puszczy Bydgoskiej przełomowe pod tym względem były badania przeprowadzone pod kierunkiem profesora Jacka Woźnego z Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy na terenie dawnej osady Kabat. W ich trakcie archeolodzy zlokalizowali w tym rejonie czterdzieści nieznanych wcześniej stanowisk osadniczych, z których najstarsze pochodzą z okresu mezolitu (6000-4500 p.n.e.) a następne z epok późniejszych: neolitu, epoki brązu, żelaza, okresu lateńskiego, aż do czasów średniowiecza i wczesnej nowożytności. Jak pisze profesor Woźny:

Na podstawie zgromadzonych informacji stwierdzamy, że lasy Kotliny Toruńsko – Bydgoskiej nie stanowiły w sposób ciągły terenu pozbawionego struktur osadniczych, ku czemu zwykle skłaniali się badacze z racji nieurodzajności gleb oraz nikłego nawodnienia. Obecnie wyrazić możemy opinię o istnieniu intensywnie eksploatowanej ekumeny w bezpośrednim otoczeniu Puszczy Bydgoskiej, na styku z dolinami Wisły i Noteci, jak też wewnętrznych skupień osadnictwa starożytnego i historycznego na rozległych polanach śródleśnych, wykazanych między innymi w wypadku okolicy wsi Kabat. Strefy siedliskowe charakteryzowały się okresowo intensyfikacją zaludnienia oraz wykorzystywania gospodarczego w mezolicie, na przełomie późnego neolitu i wczesnej epoki brązu, u schyłku okresu lateńskiego i w początkach okresu nowożytnego (XVI/XVII wieku). Sprzyjały temu zajęcia związane z myślistwem, zbieractwem, smolarstwem i innymi typami gospodarki w otoczeniu puszczańskim. Jednocześnie, jak wskazują ustalenia paleogeograficzne z pokrewnych obszarów ziem polskich, wymienione przedziały czasowe odznaczały się stosunkowo wysoką wilgotnością klimatu, zatem umożliwiały rozwój bezodpływowych zbiorników wodnych, których relikty występują w Puszczy Bydgoskiej. Środowisko pierwotnych borów nie stanowiło zatem bariery kulturowej, lecz wywoływało powstawanie odpowiednich form gospodarczej aktywności, skutecznie realizowanych zarówno w mezolicie, jak też w czasach nowożytnych (Woźny 2000: 36).

W innym miejscu:

Badania prowadzone w centrum Puszczy Bydgoskiej wskazały że również zwarte zbiorowiska leśne traktować należy w kategoriach preferowanego krajobrazu kulturowego, nie zaś a priori jako naturalne granice, pozbawione wewnętrznych struktur osadniczych (Woźny 2000-2001: 11).

Holendrzy w Puszczy

W XVI wieku na północnych terenach Rzeczpospolitej, najpierw na Pomorzu (w Prusach Królewskich), a później także w Wielkopolsce, na Kujawach i Mazowszu, pojawili się holenderscy osadnicy wyznania mennonickiego, których do opuszczenia rodzinnych domów we Fryzji i Niderlandach zmusiły prześladowania religijne. Przybysze przynieśli ze sobą nieznane w ówczesnej Polsce specjalistyczne umiejętności w zakresie nowoczesnego rolnictwa i melioracji. Z tego powodu w nowej ojczyźnie byli chętnie przyjmowani i osadzani w dobrach różnej własności na trudnych, często podmokłych terenach, na których wcześniejsze próby kolonizacji zakończyły się fiaskiem (Żuławy, bagniste doliny rzek, podmokłe tereny leśne).

Wsie osadników holenderskich nie przypominały typowej polskiej wsi pańszczyźnianej. Podstawową formą rozliczenia gmin holenderskich z właścicielem był czynsz. Robocizny i daniny wprawdzie istniały, ale odgrywały drugorzędną rolę. Osady zakładano na podstawie spisanego kontraktu, który gminom gwarantował samorząd i niezależność, a poszczególnym mieszkańcom wolność osobistą oraz wieloletnie lub wieczyste prawo dzierżawy gruntów, wraz z możliwością przekazania dzierżawy spadkobiercom.

Kolonistów holenderskich nazywano u nas olędrami, a sposób organizacji ich wsi – prawem olęderskim. Z czasem z tego prawa zaczęli także korzystać osadnicy przybywający z innych krajów. W rezultacie wsie olęderskie powstające w XVII i XVIII wieku pod względem etnicznym nie miały już wiele wspólnego z Holendrami, a ich mieszkańcami mogli być Polacy lub Niemcy (najczęściej), czasem także Szkoci, Czesi lub Węgrzy.

Osadnictwo olęderskie miało duże znaczenie także dla Puszczy Bydgoskiej. Dzięki akcji osadniczej na prawie olęderskim, którą intensywnie wspierali między innymi starostowie bydgoscy i soleccy, w głębi Puszczy pojawiły się osady – niektóre nowe, inne założone na miejscu starszych, wcześniej opuszczonych.

Łażyn

Jedną z osad założonych w Puszczy podczas kolonizacji olęderskiej był Łażyn (Laschin, Lazyn, Kleinwalde, Łążyn, Łażyn). Wieś powstała prawdopodobnie w XVI wieku, w dobrach królewskich stanowiących uposażenie starostwa bydgoskiego. Jej mieszkańcy utrzymywali się z pracy w lesie (smolarstwo) i hodowli (owczarstwo). Uprawa roli odgrywała marginalną rolę ze względu na trudne warunki naturalne (puszcza, mokradła i torfowiska, słaba gleba).

W XIX wieku Łażyn, przemianowany w międzyczasie na Kleinwalde, zdominowali osadnicy niemieccy. W połowie stulecia w pobliżu powstała osada robotników leśnych Emilienau (Emilianowo). Nowa miejscowość rozwijała się w szybkim tempie i wkrótce przerosła starszego sąsiada. Około roku 1884 Łażyn miał 16 domów i 90 mieszkańców (88 ewangelików i 2 katolików), podczas gdy Emilienau liczyło 41 domów i 261 mieszkańców. Na początku XX wieku była tutaj gospoda i szkoła. Na mapach z tego okresu Emilienau jest już opisywane jako część Kleinwalde.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę obydwie wsie połączono w jedną osadę Łażyn (początkowo Łążyn). Stary, olęderski Łażyn (dawne Kleinwalde) był odtąd przysiółkiem „nowego” (dawne Emilianowo). W 1921 roku miejscowość miała w sumie 51 domów i 202 mieszkańców, w tym 28 Polaków i 174 Niemców.

Dalsze zmiany administracyjne nastąpiły po roku 1945 i opuszczeniu tych terenów przez ludność niemiecką. W nazewnictwie wprowadzono wówczas podział na Łażyn Mały (część południowa, olęderska) i Duży (część północna, dawne Emilienau).

Mieszkańcy powojennego Łażyna utrzymywali się nadal przede wszystkim z pracy w lesie. Wieś miała szkołę (działającą z przerwami) i punkt biblioteczny. Bieda i brak perspektyw spowodowały jednak stopniowy odpływ ludności. Proces wyludniania miejscowości trwał do lat osiemdziesiątych XX wieku, kiedy wieś ostatecznie opustoszała, a jej teren został przeznaczony do zalesienia.

Dziś z dawnych Łażynów pozostały porośnięte przez gęste kępy lilaka zarysy ziemne budynków, czasem wypełnione ceglanym gruzem. Niekiedy wśród gęstwiny krzewów można odnaleźć fragmenty kamiennych fundamentów. Przy dawnych drogach rosną stare dęby, a przy nieistniejących gospodarstwach – resztki zdziczałych sadów.

Szukając tych śladów łatwo zauważyć, że wsie posiadały zupełnie odmienny układ przestrzenny, świadczący o ich różnej historii. Łażyn Mały, olęderski, miał rozproszony układ bez wyraźnego centrum. Łażyn Duży przypominał klasyczną ulicówkę. Śladów pierwszego szuka się dzisiaj klucząc wokół wielkiej polany śródleśnej, na której istniał kiedyś staw. Pozostałości drugiego są skupione na krótkim odcinku, wzdłuż dawnej drogi przebiegającej przez wieś.

Pozostałością po Łażynach są także dwa cmentarze: ewangelicki w Łażynie Małym i katolicki w Dużym. Szczególnie malowniczy jest ten pierwszy, zlokalizowany wśród starodrzewu.

Emilianowo

Kiedy po odzyskaniu niepodległości przez Polskę niemieckie Emilienau przemianowano na Łażyn, dawny toponim Emilianowo przetrwał w nazwie położonej nieopodal leśniczówki, będącej siedzibą jednego z leśnictw Nadleśnictwa Bartodzieje (1866-1973).

Z leśniczówką Emilianowo związanych jest wiele wydarzeń z czasów II wojny światowej i okupacji niemieckiej. Latem 1939 roku stacjonowała tutaj kompania saperów z Wołynia, którzy budowali umocnienia polowe na linii Otorowo – Żółwin – stacja kolejowa Emilianowo – Kobyle Błota. Na tej rubieży podczas kampanii wrześniowej 5 i 6 września 1939 roku walki z Niemcami stoczył wycofujący się z rejonu Bydgoszczy 62 Pułk Piechoty. W osadzie stacjonowało wówczas dowództwo jednego z batalionów pułku.

W latach 1939-1948 leśniczówka była siedzibą placówki konspiracyjnej „Darzbór”, która powstała jesienią 1939 roku z inicjatywy miejscowych leśników i robotników leśnych. W następnych latach została ona włączona w struktury Związku Walki Zbrojnej (1939-1942), Armii Krajowej (1942-1945) i organizacji Wolność i Niezawisłość (1945-1948). Placówka funkcjonowała pod kryptonimami „Zagajnik” i „Zagroda”.

Organizatorem, a następnie komendantem placówki był leśniczy Leśnictwa Emilianowo Franciszek Wrembel ps. „Marcin”, „Józef” (1904-1972). W działalność konspiracyjną byli także zaangażowani członkowie jego rodziny: żona Helena ps. „Marta” (1910-1997) i syn Henryk ps. „Kukułka”, „Wilga” (1931-2014). Działalność placówki obejmowała między innymi: pomoc więźniom z obozu Bromberg-Ost, wywiad w fabryce zbrojeniowej DAG Fabrik Bromberg, przerzut do Anglii jeńców brytyjskich ze stalagu XX-A w Toruniu oraz ukrywanie Polaków poszukiwanych przez Niemców.

W 1945 roku w leśniczówce został zaprzysiężony liczący 35 żołnierzy oddział partyzancki „Świerki II” porucznika Alojzego Bruskiego ps. „Grab”. Oddział ten, po stoczeniu kilku potyczek w rejonie Puszczy Bydgoskiej, został rozbity przez NKWD w maju tego samego roku na terenie dawnej wsi Kabat (więcej na ten temat w dalszej części artykułu).

W listopadzie 1945 roku Franciszek Wrembel został aresztowany wraz z członkami Pomorskiego Sztabu AK przez gdański Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP). Aresztowanym akowcom postawiono typowy zarzut: udział w nielegalnym związku wojskowym i dążenie do obalenia demokratycznego ustroju nowej Polski. Podczas procesu sądowego Wrembel został uniewinniony. Po zwolnieniu wrócił do pracy w Lasach Państwowych. Był leśniczym w Emilianowie (do 1954 r.) i Prądocinie. Zmarł w Leśnictwie Prądocin (którego był założycielem i organizatorem) 8 czerwca 1972 roku.

Pośmiertnie Franciszek Wrembel został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem AK i innymi odznaczeniami. Helena Wrembel ps. „Marta” zamieszkała po śmierci męża w Bydgoszczy, gdzie zmarła 30 sierpnia 1997 r. Została pochowana z honorami wojskowymi obok małżonka na cmentarzu Nowofarnym w Bydgoszczy. Na tym samym cmentarzu spoczywają inne osoby związane z placówką w Emilianowie, między innymi: Florian Kaczmarek ps. „Oksza”, Bernard Mroziński ps. „Prus” i Dionizy Szarafiński ps. „Dosiek”.

Po likwidacji Nadleśnictwa Bartodzieje (1973 r.) leśnictwo Emilianowo podzielono pomiędzy leśnictwa: Kobyle Błota (odtąd Emilianowo – ciekawy przykład wędrującej nazwy) i Żółwin. W 1991 roku na terenie niezamieszkanej już wówczas leśniczówki przeprowadzono przeszukanie terenu w poszukiwaniu broni i materiałów wojskowych ukrytych podczas wojny. Przewodnikiem w czasie przeszukania był syn Franciszka Wrembla, Henryk, który wskazał saperom miejsca ukrycia sprzętu. Wydobyte elementy uzbrojenia przekazano do jednego z bydgoskich muzeów.

W 1997 roku leśniczówka została wyburzona. Pozostała po niej obszerna polana ze starodrzewem. W kilku miejscach na ziemi leży gruz ceglany i betonowy. W 2009 roku w pobliżu dawnej osady odsłonięto uroczyście pomnik upamiętniający grupę „Darzbór”.

Trzcianka

Kilka kilometrów na wschód od Łażyna leżała Trzcianka – kolejna wieś olęderska, którą założono w XVII lub XVIII wieku w dobrach starostwa bydgoskiego (później wchodziła w skład starostwa soleckiego), przy dawnym trakcie z Bydgoszczy do Gniewkowa (trakt gniewkowski).

Po pierwszym rozbiorze Polski Trzciankę włączono do pruskiej królewskiej domeny bydgoskiej. W 1860 roku osada miała 5 domów i 39 mieszkańców, wszyscy wyznania ewangelickiego. Była tu wtedy leśniczówka i piec wapienniczy, założony przez władze pruskie jeszcze w roku 1783. Dwadzieścia lat później, około roku 1884, wieś miała 5 domów i 44 mieszkańców i należała do okręgu wiejskiego Kabat.

Po II wojnie światowej i wyjeździe mieszkańców narodowości niemieckiej Trzcianka opustoszała. Porzucone domy były stopniowo niszczone i rozbierane. W latach 50. XX wieku wykorzystywali je do ćwiczeń strażacy. Zamieszkane były jedynie dwie leśniczówki, nowa i stara. W tej drugiej osiedliło się małżeństwo artystów, które prowadziło szkółkę jazdy konnej dla studentów. Na początku lat 80. XX wieku w Trzciance istniał ośrodek jeździecki Studenckiego Biura Turystyki „Almatur” w Toruniu, potocznie nazywany Ułanką. Umiejętności jeździeckie szkolili tutaj studenci oraz harcerze i zuchy, którzy mieszkali w budynku starej leśniczówki oraz w namiotach.

Dziś w Trzciance nie ma już żadnych budynków. Na miejscu nieistniejącej leśniczówki stoi kamień, na którym wyryto napis: UŁANKA. Wokół rosną bujne kępy lilaka, zakrywające zarysy ziemne kilku budynków. We wschodniej części dawnej wsi urządzono parking leśny.

Żółwin i Siedmiogóry

W północnej części Puszczy, w niewielkim fragmencie lasu wciśniętym pomiędzy Szosę Obwodową (droga ekspresowa nr S 10), linię kolejową z Bydgoszczy do Torunia i podmiejskie tereny przemysłowe, znajdują się ślady po osadach Żółwin i Siedmiogóry.

Żółwin w źródłach historycznych był wzmiankowany już w roku 1399. Powstał w dobrach szlacheckich, w majątku Czersk Polski, a jego pierwszym znanym właścicielem był Stanisław Witosławski (1573 r.). W XVIII wieku także to osada została objęta przez kolonizację na prawie olęderskim.

Przed rozbiorami na północ od Żółwina powstał Żółwin Mały, w którym założono leśniczówkę. „Stary” Żółwin nosił od tej pory nazwę Żółwin Wielki. W XIX wieku obydwie osady były folwarkami należącymi do majątku Czersk Polski. W 1833 roku Żółwin Wielki (niem. Gross Solvin) miał 4 domy i 33 mieszkańców (24 ewangelików, 9 katolików), Żółwin Mały (niem. Klein Solvin) – 3 domy i 11 mieszkańców (wszyscy ewangelicy). Folwark i leśnictwo Żółwin istniały także w okresie międzywojennym.

Pod koniec II wojny światowej obydwie miejscowości zostały opuszczone przez ludność niemiecką – część wyjechała dobrowolnie, pozostałych wysiedlono. W latach powojennych osady uległy stopniowemu wyludnieniu. W 1977 roku teren Żółwina włączono w obszar administracyjny Bydgoszczy.

W dawnym Żółwinie Małym nadal znajduje się leśniczówka (siedziba Leśnictwa Żółwin, Nadleśnictwo Bydgoszcz), jest tu także stary cmentarz ewangelicki. Z folwarku w Żółwinie Wielkim pozostały zarysy ziemne budynków, fragmenty fundamentów oraz gruz ceglany i betonowy. Pomiędzy Żółwinem Wielkim i Małym rozciąga się rozległa polana, do której przylega zrekultywowana i porośnięta lasem hałda popiołów węglowych z bydgoskiej elektrociepłowni.

Siedmiogóry były osadą dużo młodszą od Żółwina – zostały założone prawdopodobnie dopiero w pierwszej połowie XIX wieku, jako kolonia osadnicza należąca do miasta Solca. W 1833 roku miały 10 domów i 44 mieszkańców (wszyscy ewangelicy), w roku 1860 – 10 domów i 66 mieszkańców. Dzieci z Siedmiogór uczęszczały do szkoły w Otorowie. Miejscowość należała do parafii katolickiej i ewangelickiej w Solcu. Podobnie jak w przypadku wielu innych puszczańskich osad, po wojnie i wyjeździe ludności niemieckiej także ta miejscowość opustoszała, a część jej terenów z czasem zalesiono.

Kabat

Kabat z racji swojej historii i położenia uchodzi za jedno z najbardziej kultowych miejsc w Puszczy Bydgoskiej. Wieś powstała w latach 40. XVIII wieku w ramach kolonizacji olęderskiej, w dobrach królewskich starostwa soleckiego. Osada miała od początku charakter rozproszony, gospodarstwa były rozrzucone na znacznym obszarze pomiędzy traktem z Bydgoszczy do Gniewkowa i Solcem.

Po rozbiorach wieś została włączona do rządowej domeny bydgoskiej. W XIX wieku Kabat powiększył się w wyniku napływu kolonistów niemieckich. W 1833 roku miał 21 domów i 137 mieszkańców (wszyscy ewangelicy), w 1860 roku – 28 domów i 214 mieszkańców (ewangelicy). Na miejscu znajdowała się szkoła ludowa. Administracyjnie do Kabatu należała także osada Jezierce (niem. Schulitzer Jeziorce), gdzie mieszkało 6 ewangelików w 1 domostwie, a także opisana wcześniej Trzcianka. Przed II wojną światową w Kabacie mieszkało 217 ewangelików oraz jeden katolik.

Swój żywot Kabat zakończył w sposób nagły i niespodziewany. W 1940 roku okupacyjne władze niemieckie podjęły decyzję o utworzenie na gruntach wsi poligonu doświadczalnego dla pobliskiej fabryki materiałów wybuchowych DAG Fabrik Bromberg. Wydarzenia te opisuje w monografii DAG Fabrik Bromberg Michał Pszczółkowski:

… w celu organizacji strzelnicy konieczna była ewakuacja pobliskiej wsi Kabat, złożonej z 25 gospodarstw (ok. 150 mieszkańców). Jedną trzecią mieszkańców wsi stanowili Niemcy, resztę – Polacy. (…) znajdujące się na terenie planowanej strzelnicy gospodarstwa rolne, o ile nie były w rękach niemieckich, miały zostać „skonfiskowane wraz z inwentarzem żywym i martwym oraz zapasami (…) oraz możliwie szybko przeniesione na skarb Wehrmachtu”. Wszyscy mieszkańcy zostali przekwaterowani na koszt DAG do Solca, przy czym zalecano, aby „z Polakami zbytni się nie ceregielić”. Można zatem przypuszczać, że zostali zwyczajnie eksmitowani wedle zasady tzw. rugów mieszkaniowych. Z iście niemiecką drobiazgowością zaplanowano nawet likwidację dwóch pobliskich cmentarzy i przeniesienie trumien do innych grobów. Wstęp na teren strzelnicy był wzbroniony, przebywanie w strefie ochrony przeciwpożarowej było dozwolone na własne ryzyko. Początkowo termin uruchomienia strzelnicy określono na początek 1943 roku. Terminu tego nie dotrzymano, co więcej: na początku 1943 roku nie rozpoczęto nawet prac budowlanych, w międzyczasie trwały bowiem negocjacje z różnymi instytucjami odnośnie dokładnej lokalizacji i wielkości terenu, a przede wszystkim warunków użytkowania.

(…)

Przygotowanie terenu rozpoczęto ostatecznie w lutym 1943 roku. W pierwszej kolejności zrealizowano roboty leśne: wycinkę, obróbkę i wywózkę drewna. Prace pod nadzorem leśniczego rewirowego Frosta realizowało kilkuset robotników (…). Teren był położony w głębi lasu, zrezygnowano jednak z obozu dla pracowników z uwagi na koszty i duży nakład pracy. Członkowie RAD (Reichsarbeitsdienst – masowa organizacja paramilitarna dla młodzieży niemieckiej, przyp. red.) byli dowożeni na miejsce omnibusami, pozostali pracownicy musieli maszerować ok. pół godziny z obozu 11 (jeden z obozów pracy DAG Fabrik Bromberg – przyp. red.) do stacji Brahnau (Łęgnowo), następnie przez ok. 20 minut jechać pociągiem do stacji Weichseltal (Przyłubie), po czym znowu iść przez około godzinę na stanowisko pracy. Wycinkę ukończono w maju 1943 roku. Następnie teren został wyposażony w niezbędne instalacje strzelnicze i pomiarowe, bunkry obserwacyjne i wieżę obserwacyjną. W drugiej połowie 1943 roku rozpoczęto użytkowanie strzelnicy (Pszczółkowski 2016: 46-47).

Po II wojnie światowej teren przejęło Wojsko Polskie, które urządziło tutaj poligon lotniczy. W 1994 roku poligon wyłączono z eksploatacji, a jego obszar przekazano Lasom Państwowym. W roku 1999 w centralnym miejscu byłego poligonu (i jednocześnie nieistniejącej wsi) założono Radiowe Centrum Nadawcze Polskiego Radia, dobrze znane za sprawą dwóch widocznych z daleka masztów antenowych.

Z dawnej osady zachowały się do naszych czasów pozostałości jednego z dwóch cmentarzy ewangelickich (drugi leżał na terenie obecnego Centrum Nadawczego – nie zachowały się po nim żadne ślady) oraz zarysy ziemne kilku dawnych gospodarstw, przy których spotkać można zdziczałe drzewa owocowe. Na północ od ogrodzonego terenu Centrum Nadawczego znajduje się staw, przy którym urządzono parking i miejsce odpoczynku.

Pod koniec ubiegłego wieku polana Kabat, po ponad półwieczu uwolniona spod zarządu wojskowych, przeszła w ręce archeologów. To właśnie wtedy zespół profesora Jacka Woźnego przeprowadził wspomniane na początku artykułu badania, które odmieniły wyobrażenie archeologów o zasiedleniu wnętrza Puszczy w dawnych wiekach.

Najobszerniejsza grupa znalezisk z polany Kabat łączy się ze społecznościami myśliwsko – zbierackimi mezolitu, głównie zaliczanymi do tzw. kultury chojnicko – pieńkowskiej (6000 – 4500 lat p.n.e.). Wiąże się z nią 8 obozowisk z bogatymi inwentarzami zbrojników, rdzeni i odpadów produkcyjnych. Brak materiałów z początku neolitu, gdy prowadzona była uprawa urodzajnych czarnoziemów kujawskich w sąsiednich dolinach Wisły i Noteci. Występują natomiast ślady zagospodarowania śródleśnej polany na przełomie późnego neolitu i wczesnej epoki brązu, kiedy ponownie dużą rolę spełniały zajęcia myśliwskie, zbieractwo runa i rybołówstwo23. Trzecie stadium infiltracji w rejon polany Kabat zaznacza się na przełomie okresu lateńskiego i wczesnorzymskiego, czego pozostałością są cztery rozpoznane osady, prawdopodobnie z kręgu społeczności przeworskiej. Dodać jeszcze należy, iż pozostałe materiały dokumentowały intensywne śródleśne osadnictwo nowożytne, związane ze wsią przetrwałą do końca XIX wieku (Woźny 2000: 34-35).

Oddział partyzancki Świerki II

Wiosną 1945 roku w okolicach Kabatu swoją ostatnią potyczkę stoczył oddział partyzancki „Świerki II” pod dowództwem porucznika Alojzego Bruskiego ps. „Grab” – żołnierza kampanii wrześniowe i zasłużonego oficera podziemia, dowodzącego wcześniej dużym (150 żołnierzy) zgrupowaniem partyzanckim AK „Bory”, „Cisy-100” w Borach Tucholskich.

Jak pisaliśmy wcześniej, liczący 35 żołnierzy oddział „Świerki II” został zaprzysiężony pod koniec kwietnia w leśniczówce Emilianowo, w siedzibie placówki konspiracyjnej „Darzbór”. Celem powołania oddziału miała być ochrona miejscowej ludności przed rosyjskimi maruderami i przymusowymi rekwizycjami, połączonymi przeważnie ze zwykłymi grabieżami. Realizując to zadanie, w maju „Świerki II” stoczyły kilka potyczek w rejonie Łabiszyna, Nowej Wsi Wielkiej, Chrośnej i Brzozy Bydgoskiej. Przebieg jednej z nich relacjonował żołnierz „Świerków II”, Alojzy Gładykowski ps. „Lampart”, po wojnie między innymi Prezes Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej Okręg Bydgoszcz (zmarł w 2018 roku w wieku 91 lat):

Z oddziałem naszym współpracował miejscowy leśniczy (Franciszek Wrembel ps. „Marcin” – przyp. red.). Od niego dowództwo dowiedziało się o zarekwirowaniu przez wojsko radzieckie bydła od chłopów w okolicy Łabiszyna – Dąbie Nowe. Bydło miało być przewiezione do ZSRR. W dniu 8. 05. 45 r. oddział cyklistów /na rowerach/ ok. 15 ludzi pod dowództwem por. „Pantery” – Skotnicki, udał się do wskazanej miejscowości gdzie zarekwirowane bydło zostało przekazane okolicznym chłopom. Oddział następnie zatrzymał się we wsi. Część żołnierzy z oddziału rozeszła się po poszczególnych zagrodach w których otrzymywali od gospodarzy żywność /mąkę, kaszę i.t.p./. Nagle do wsi przyjechał samochód z którego wysiadł oficer radziecki. Kiedy zobaczył uzbrojonych żołnierzy z naszego oddziału – uciekł zostawiając samochód i kierowcę. Po krótkim czasie od strony drogi rozpoczęli nas ostrzeliwać z rkm-u Rosjanie. Nastąpiła wymiana ognia. (…) Po wycofaniu się z pola obstrzału w środku wioski wiązaliśmy ogniem Rosjan aby umożliwić powrót naszym żołnierzom, którzy rozeszli się po zagrodach. Ta wymiana ognia trwała ok. 1 godziny. Po koncentracji na rozkaz por. „Pantery” oddział nasz wycofał się (…). Po odpoczynku w lesie, nad ranem dotarliśmy do obozu, pod Kabatem. W opisanej wyżej potyczce Rosjanie stracili ok. 7 żołnierzy / rannych i zabitych / (po stronie partyzantów było dwóch zabitych – przyp. red.) (Gładykowski Alojzy… s. 7)

13 maja oddział „Świerki II” został rozbity w wyniku obławy i likwidacji obozu w Kabacie.

Jeden z patroli natknął się na podchodzącą grupę złożoną z NKWD i UB i zaalarmowała resztę, strzelając do wroga. Czerwoni wdarli się jednak do obozu, gdzie zginął nasz dowódca ppor. Kazimierz Wróblewski ps. „Kruk” i jeszcze jeden żołnierz. Obóz został zlikwidowany. Nie byłem świadkiem tych wydarzeń, gdyż patrol w którym uczestniczyłem oddalił się od obozu. Gdy wróciliśmy po czasie zastaliśmy zupełnie zniszczony obóz. Ponieważ nie miałem już kontaktu z resztą oddziału, przekazałem pozostałym towarzyszom broni pieniądze, oraz kontakty do zamelinowania się. Ja zaś wróciłem do domu, bo zresztą bywałem tam dość często w tym czasie (Zmarł ostatni Żołnierz…).

Porucznik Alojzy Bruski został aresztowany w Bydgoszczy w czerwcu 1945 roku. Postawiony przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Poznaniu, został skazany na karę 10 lat pozbawienia wolności. Po osobistej interwencji Bolesława Bieruta, wyrok zamieniono na karę śmierci, która została wykonana w więzieniu we Wronkach 17 września 1947 roku (Alojzy Bruski…).

Mord w Rudach

Na skraju miejscowości Rudy, tuż przy drodze wychodzącej z lasu, stoi kapliczka i głaz z tablicą upamiętniającą ofiary egzekucji niemieckich z czasów II wojny światowej: Leokadię i Zygmunta Zielonackich, właścicieli majątku w Rudach, rozstrzelanych w listopadzie 1939 roku oraz mieszkańców osady: Kazimierza i Ludwika Siemienieckich, Ignacego Miętkiewicza, Leona Mruka, Franciszka Pawłowskiego i Jana Danielaka, zamordowanych w kwietniu 1942 roku.

W 2003 roku dramatyczne okoliczności śmierci Leokadii i Zygmunta Zielonackich opisał na łamach czasopisma Peryskop Solecki Roman Zakrzewski. Autor oparł się w swoim artykule na relacjach żyjących jeszcze świadków, przywołując między innymi opowieść Zdzisława Ambroziaka, który jako 15-letni chłopiec mieszkał wraz z rodziną w jednym z czworaków należącym do majątku:

Szedłem drogą w kierunku majątku i przypadkowo spotkałem kolegę o rok młodszego ode mnie Leona Pawłowskiego. Szliśmy nie wiedząc co dzieje się na podwórku majątku. Doszliśmy do obory majątku i zobaczyliśmy wybiegającego z obory od strony drogi p. Leona Mruka, lat około 30., mojego sąsiada pracującego w majątku jako szwajcer. Na pytanie, gdzie się śpieszy, pokazał palcem na ustach „cisza” i biegł dalej. Więc my bez namysłu pobiegliśmy za nim. Minęliśmy stodołę, kuźnię, biegnąc bardzo ostrożnie i cicho aż do zagajnika przyległego prawie do stawów i ukryci w krzakach obserwowaliśmy wydarzenie. Tu p. Mruk powiedział, że z pałacu wyprowadzili dziedziców i prowadzą ich w kierunku stawów. Tak też było. Zobaczyliśmy dziedziców idących ścieżką przy stawie trzymających się za ręce, a za nimi oprawcy – Niemcy: Belał, Wogelzang, Dobslaf i Miller. Pani dziedziczka płakała. Doszli do mostku drewnianego łączącego dwa stawy, następnie poszli ścieżką w górę i skręcili w lewo do brzozowego lasku tj. około 150 m. od dworku. Tam ich zatrzymali przy dwóch brzozach. Następnie p. Zielonacki zszedł ze szpadlem parę kroków niżej tj. bliżej lustra wody i tam na rozkaz kopał dół. Po chwili wrócił do żony, która klęcząc płakała i prosiła Niemców, by ich nie zabijali. Myśmy leżeli po drugiej stronie stawu w krzakach, może około 30 m. od miejsca tragedii i z przerażeniem obserwowaliśmy wydarzenie. Widzieliśmy jak Belał stojąc za Panem strzelił do niego, który zaraz upadł na ziemię, a do Pani strzelał Wogelzang ale jej pierwszym strzałem nie zabił, dopiero drugi Niemiec Dobslaf strzelił i Pani upadła na ziemię. Następnie mordercy wzięli ciała za nogi i wciągnęli do wykopanego dołku przykrywając ciała ziemią i liśćmi. Przerażeni widokiem szybko opuściliśmy nasze miejsce i biegiem z kolegą wróciliśmy do domów.

(…)

Cisza ta trwała do czasu przybycia do majątku nowego zarządcy, Barona Petera von Steina z Estonii tj. w miesiącu grudniu 1939 r. Nowy zarządca bardzo był zainteresowany losem swoich poprzedników w majątku. Pytał pracowników, gdzie są właściciele, ale nikt nie odpowiadał. Tajemnica trwała pewien czas, ponieważ Polacy bali się represji i utraty życia. Ale po pewnym czasie odważył się pan Leon Mruk i zaprowadził Barona na miejsce zbrodni. Był to lasek brzozowy, ciała przykryte cienką warstwą ziemi i liśćmi. Na drugi dzień przybyła do majątku żandarmeria i cywile niemieccy celem oględzin zwłok. Dzięki nowemu zarządcy aresztowano morderców p. Zielonackich. Po tej wizycie, Baron Peter von Stein (…) nakazał pracownikowi gospodarczemu (…) zrobić dwie trumny, do których włożono ciała zamordowanych. (…) Następnie je przewieziono wozem drabiniastym do stodoły i tam czekały na pochówek. Zwłok pilnowali dwaj SS-mani, jeden od strony podwórza, drugi od strony pola. Pogrzeb odbył się w sobotę 10 marca 1940 r. Brali w nim udział pracownicy majątku specjalnie zwolnieni z pracy na ten czas. Trumny wieziono wozem drabiniastym w dwa konie na cmentarz przy kościele św. Stanisława BM. Ostatnią przysługę – pochówku dokonał ks. Franciszek Hanelt. (…) Po pewnym czasie po pogrzebie, Baron kazał posadzić dwa świerki w miejscu, gdzie leżały zakopane ciała p. Zielonackich. Mogiłami przy kościele opiekowali się tak w czasie okupacji jak i po wyzwoleniu przypadkowi pracownicy majątku jak również inni Polacy (Zakrzewski 2003: 8)

Inne miejsca pamięci – przegląd

---

Materiały wykorzystane w artykułach na temat Puszczy Bydgoskiej:

Alojzy Bruski ps. „Grab”, biogram na portalu IPN, https://podziemiezbrojne.ipn.gov.pl/zol/biogramy/96318,Alojzy-Bruski-ps-Grab.html biogram w serwisie Polska Podziemna, http://www.dws-xip.pl/PW/bio/b26.html [dostęp 26.01.2022].

Czesław Jóźwiak, biogram na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Czes%C5%82aw_J%C3%B3%C5%BAwiak [dostęp 13.01.2022].

Dymek Przemysław, 61 Pułk Piechoty, w serii: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, Pruszków 2017.

Emilianowo na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Emilianowo_(wojew%C3%B3dztwo_kujawsko-pomorskie) [dostęp 15.12.2022].

Fotorelacja z uroczystego odsłonięcia pomnika Czesława Jóźwiaka w Łażynie: https://bydgoszcz.torun.lasy.gov.pl/aktualnosci/-/asset_publisher/1M8a/content/czeslaw-jozwiak-pamietajmy-/pop_up [dostęp 15.12.2022].

Grupa konspiracyjna „Darzbór” na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Darzb%C3%B3r_(grupa_konspiracyjna) [dostęp10.12.2021].

Gruszka Zbigniew, Zakłady Nobla w Bydgoszczy 1939-1945 r., artykuł online na portalu Inne oblicza historii, https://ioh.pl/artykuly/pokaz/zakady-nobla-w-bydgoszczy–r,1114/ [dostęp 2022.04.25]

Historia Kujaw na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Kujawy [dostęp 14.01.2022].

Historia Nadleśnictwa Bydgoszcz: https://bydgoszcz.torun.lasy.gov.pl/historia#.YbnMHL3MKiM [dostęp 10.12.2021].

Hładyłowicz Konstanty Jan, Zmiany krajobrazu i rozwój osadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX wieku, Lwów 1932. Wersja online na stronie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej, https://www.wbc.poznan.pl/publication/263454 [dostęp 13.01.2022].

Janiszewska-Mincer Barbara, Solec Kujawski. Dzieje miasta i okolic do 1806 roku, Toruń 2001.

Kabat na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Kabat_(wojew%C3%B3dztwo_kujawsko-pomorskie) [dostęp 13.12.2021].

Kanał Górnonotecki na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Kana%C5%82_G%C3%B3rnonotecki [dostęp 17.01.2022].

Łażyn na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%81a%C5%BCyn_(gmina_Nowa_Wie%C5%9B_Wielka) [dostęp 17.01.2022].

Mąka Wojciech, Pomnik z niemieckiej mapy… Co się stało w miejscu polsko-niemieckich walk 1939? Artykuł online z 18 listopada 2009 r. na stronie Gazety Pomorskiej, https://pomorska.pl/pomnik-z-niemieckiej-mapy-co-stalo-w-miejscu-polskoniemieckich-walk-1939/ar/7089525 [dostęp 14.12.2021].

Mąka Wojciech, Mroczne sekrety dawnych zakładów Dynamit AG Fabrik Bromberg, artykuł online z 24 lipca 2021 r. na stronie serwisu Bydgoszcz nasze miasto (m.in. powojenne losy DAG): https://bydgoszcz.naszemiasto.pl/mroczne-sekrety-dawnych-zakladow-dynamit-ag-fabrik-bromberg/ar/c1-8367060 [dostęp 22.12.2021].

Mosty na Kanale Noteckim w okresie powstania wielkopolskiego 1918-1919, artykuł na stronie internetowej Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego, http://tppw.wikidot.com/rajdy-wycieczki [dostęp 17.01.2022].

Osadnictwo holenderskie doliny Wisły w województwie bydgoskim (referaty z sesji naukowej „Osadnictwo holenderskie w Dolinie Wisły, WOK w Bydgoszczy 14 grudnia 1992 r.), w: Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu, zeszyt 1, Bydgoszcz 1996. Wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/7164/edition/49792 [dostęp 13.01.2022].

Ośrodek jeździecki Ułanka: https://67bdh.wordpress.com/1984-ulanka/ [dostęp 12.12.2021].

Piątek Ewa, Łażyn nie został wysiedlony, artykuł online z 23 lipca 2009 r. na stronie serwisu Bydgoszcz nasze miasto, https://bydgoszcz.naszemiasto.pl/lazyn-nie-zostal-wysiedlony/ar/c8-2936746
[dostęp 13.01.2022].

Plater Ludwik, Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego, wyd. Jan Nepomucen Bobrowicz, Lipsk 1846. Wersja online na stronie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej: https://www.wbc.poznan.pl/publication/1894 [dostęp 13.01.2022]

Pocztówka z Emilienau (Kleinwalde) z 1916 roku na portalu Fotopolska: https://fotopolska.eu/997768,foto.html [dostęp 27.01.2022].

Pomnik gajowego, wątek na Forum Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków „BUNKIER”, https://www.forum.bsmz.org/viewtopic.php?f=34&t=895&hilit=pomnik+w+lesie&start=20 [dostęp 20.01.2022].

Potyczka pod Murowańcem: http://murowaniec.com.pl/2018/06/11/byl-taki-dzien-boze-cialo-19-czerwca-1919/ , https://www.bydgoszcz.ap.gov.pl/popularyzacja-i-edukacja/wystawy/powstanie-wielkopolskie-1919/ [dostęp 16.12.2021].

Pszczółkowski Michał, DAG Fabrik Bromberg. Z dziejów bydgoskiej fabryki materiałów wybuchowych 1939-1945, Bydgoszcz 2016.

Puszcza Bydgoska na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Puszcza_Bydgoska [dostęp 13.01.2022].

Radiowe Centrum Nadawcze w Kabacie: https://pl.wikipedia.org/wiki/RCN_Solec_Kujawski [dostęp 13.12.2021].

Siedmiogóry na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Siedmiog%C3%B3ry [dostęp 12.12.2021].

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Nakładem Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego i Władysława Walewskiego, Warszawa 1880-1902. Wersja online: http://dir.icm.edu.pl/Slownik_geograficzny/.

Szałygin Jerzy, Internetowy katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce, w: Wiadomości Konserwatorskie 17/2005, s. 103-109. Wersja online na stronie Biblioteki cyfrowej Politechniki Krakowskiej, http://suw.biblos.pk.edu.pl/resources/i4/i7/i3/i8/r4738/SzalyginJ_InternetowyKatalog.pdf [dostęp 27.01.2022].

Trzcianka na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Trzcianka_(powiat_bydgoski) [dostęp 10.12.2021].

Trzcianka i Ułanka na stronie opencaching.pl: https://opencaching.pl/viewcache.php?wp=OP8HXQ [dostęp 10.12.2021].

Umiński Janusz, Puszcza Bydgoska, Warszawa 1985.

Verzeichniss aller Ortschaften des Bromberger Regierungs-Bezirks (…). Bromberg 1833. Wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/56320/edition/67330 [dostęp 10.12.2021].

Verzeichniss sämmtlicher Ortschaften des Regierungs-Bezirks Bromberg (…). Bromberg 1860. Wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/56318/edition/67312 [dostęp 10.12.2021].

Woźny Jacek, Archeologia bliskiej przeszłości w kontekście niemieckiej architektury militarnej z regionu bydgoskiego, w: Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu, zeszyt 12, Bydgoszcz 2007. Wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/41963/edition/49809 [dostęp 13.01.2022].

Woźny Jacek, Ekumeny i pustki osadnicze w dziejach Puszczy Bydgoskiej, w: Las w kulturze polskiej, t.1,. Poznań, 2000, s. 31-36. Wersja online na stronie Repozytorium Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, https://dspace.ukw.edu.pl/handle/item/6074 [dostęp 13.01.2022].

Woźny Jacek, Enklawa osadnictwa pradziejowego i wczesnonowożytnego w centrum Puszczy Bydgoskiej na tle dziejów zespołów leśnych północnych Kujaw, Ziemia Kujawska t. 14, 2000-2001 r., s. 5-12. Wersja online na stronie Repozytorium Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, https://dspace.ukw.edu.pl/handle/item/6062 [dostęp 13.01.2022].

Wrembel Henryk Zbigniew, Leśniczy Franciszek Wrembel ps. Marcin (1904-1972), artykuł na stronie www RDLP Toruń: https://www.torun.lasy.gov.pl/documents/426998/38409505/WREMBEL+Franciszek+ps.+Marcin+(1904-1972)%2C+le%C5%9Bniczy.pdf/3c95aa93-5162-ae25-557d-7ae235cfda57 [dostęp 13.12.2022].

Zakrzewski Roman, Mord w Rudach, w: „Solecki Peryskop” nr 9, wrzesień 2003, s. 8, w: dokumenty Henryka Wrembla w zbiorach Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/89165/edition/93730 s.352. [dostęp 26.01.2022].

Zmarł ostatni Żołnierz Wyklęty, artykuł online z 25 sierpnia 2018 r. na portalu regionalnym bialeblota24.pl, http://www.bialeblota24.pl/Zmarl_ostatni_Zolnierz_Wyklety,59696.html [dostęp 26.01.2022].

Żółwin na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%BB%C3%B3%C5%82win_(Bydgoszcz) [dostęp 26.01.2022].

Dokumenty archiwalne:

Wrembel Henryk ps. „Kukułka”, „Wilga”, zdigitalizowane dokumenty archiwalne i materiały dotyczące działalności grupy konspiracyjnej „Darzbór”, sygn. M-418/1044, zbiory Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/89165/edition/93730 [dostęp 15.12.2021].

Gładykowski Alojzy ps. „Lampart”, zdigitalizowane dokumenty archiwalne i materiały, sygn. M-368/981 Pom., zbiory Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/89001/edition/93389/content [dostęp 26.01.2022].

Mapy archiwalne:

Carte de la Pologne ca 1:690 000, aut. Rizzi Zannoni, 1772 r., źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=ZANNONICDLP

Karte von Ost-Preussen nebst Preussisch Litthauen und West – Preussen nebst dem Netzdistrict 1:150 000, aut. Friedrich Leopold von Schroetter, arkusz XXI Bromberg, Thorn, 1802, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=KvOWP150K

Karte des Bromberger Kreises: Regr.-Bezk. Bromberg 1:150 000, 1848, źródło: https://polona.pl/search/?query=Karte_des_Bromberger_Kreises&filters=public:1

Karte des Deutschen Reiches 1:100 000, 1890-1942, arkusze: 225 Bromberg, 226 Thorn, 253 Hohensalza, 254 Argenau, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=KDR100

Kolonie założone za panowania Fryderyka Wielkiego w Prusach Królewskich i w obwodzie nadnoteckim. Z uwzględnieniem obecnych stosunków narodowościowych (na podstawie spisu ludności z dnia 1. grudnia 1905), źródło: http://geoportost.ios-regensburg.de/viewer/BV042513852

Mapa okolic Bydgoszczy 1:75 000, Polskie Towarzystwo Księgarni Kolejowych „Ruch”, Warszawa post 1922. Dostęp online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/79487/edition/87066/content

Messtischblatt 1:25 000, 1876-1916, arkusze: 2872 (1425) Slesin, 2873 (1426) Bromberg (West), 2874 (1427) Bromberg (Ost), 2875 (1428) Fordon, 2972 (1505) Schubin, 2973 Zielonke, 2974 Hopfengarten, 2975 (Schulitz), 2975 (1508) Schulitz, 2976 (1509) Pensau, 3074 (1580) Penchowo, 3075 (1581) Gros Wodek, 3076 (1582) Schirpitz, 3077 (1583) Podgorz, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=TK25, https://kartenforum.slub-dresden.de/en/vkviewer/main/show/.

Old maps online, portal z mapami historycznymi: https://www.oldmapsonline.org/

Szczegółowa mapa topograficzna Polski WIG 1:25 000, 1932-1939, arkusze: P36-S25-F Ślesin, P36-S25-I Szubin, P36-S26-D Bydgoszcz-zachód, P36-S26-F Fordon, P36-S26-G Zielonka, P36-S26-H Brzoza, P36-S26-I Kabat, P37-S26-B Nowa Wielka Wieś, P37-S26-C Chrosna, P36-S27-G Rozgarty, P37-S27-A Glinno Wielkie, P37-S27-B Podgórz źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=WIG25

Taktyczna mapa Polski 1:100 000, 1920-1937, arkusze: P36-S25 Nakło, P36-S26 Bydgoszcz, P36-S27 Toruń, P37-S26 Inowrocław, P37-S27 Ciechocinek, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=WIG100

Virtuelles Kartenforum 2.0, portal z mapami historycznymi: https://kartenforum.slub-dresden.de/en/vkviewer/main/show/#

Stare mapy Bydgoszczy i okolic: https://staremapy.bydgoszcz.pl/

Strony www:

Bank Danych o Lasach: https://www.bdl.lasy.gov.pl/portal/mapy

Exploseum – strona internetowa: http://www.exploseum.pl/

Forum Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków „BUNKIER”: https://www.forum.bsmz.org

Geoportal: https://www.geoportal.gov.pl/

Historia Kujaw, cyfrowa kronika: https://historiakujawska.blogspot.com/

Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce: http://holland.org.pl/

Lapidaria – zapomniane cmentarze Pomorza i Kujaw: http://lapidaria.wikidot.com/start

Dostęp do wymienionych stron: sierpień 2021-styczeń 2022.

Tablice informacyjne:

Tablica przy krzyżu powstańców wielkopolskich,

Tablica przy pomniku Czesława Jóźwiaka w Łażynie Dużym,

Tablica przy kamieniu pamiątkowym Jerzego Szafkowskiego.