Jak działały zakłady zbrojeniowe DAG? – Zatrudnienie – Zabezpieczenia – Konspiracja – Exploseum – DAG nieoficjalny – DAG – rozmaitości – Bomboskład
Podczas II wojny światowej Niemcy wybudowali w lasach pod Bydgoszczą jedną z największych fabryk zbrojeniowych w okupowanej Europie. Wzniesione rękoma robotników przymusowych zakłady należały do przedsiębiorstwa Dynamit-Actien Gesellschaft vormals Alfred Nobel & Co. Hamburg (w skrócie DAG) – firmy, której historyczne korzenie sięgały lat sześćdziesiątych XIX wieku i postaci Alfreda Nobla, wynalazcy dynamitu i prochu bezdymnego oraz fundatora znanej na całym świecie Nagrody Nobla.
Budowę kompleksu DAG Fabrik Bromberg rozpoczęto jesienią 1939 roku, tuż po zajęciu tych ziem przez Wehrmacht. Jest bardzo prawdopodobne, że w początkowym okresie prac Niemcy wykorzystali przechwyconą podczas kampanii wrześniowej dokumentację fabryki zbrojeniowej, której budowę w tym samym miejscu planowały w okresie międzywojennym władze polskie. Przez cały okres okupacji fabryka była systematycznie rozbudowywana, a produkcję prowadzono w niej niemal do ostatnich dni przed wkroczeniem Armii Czerwonej w styczniu 1945 roku.
Organizacja i produkcja
W skład DAG Fabrik Bromberg wchodziły dwa obszary produkcyjne: zachodni (niem. DAG Kaltwasser, pol. Zimne Wody), w którym produkowano prochy strzelnicze i ich półprodukty oraz wschodni (niem. DAG Brahnau, pol. Łęgnowo), gdzie wytwarzano kruszące materiały wybuchowe, którymi napełniano następnie pociski, miny i bomby. Obydwie części rozdzielała przedwojenna polska magistrala węglowa (Górny Śląsk – Gdynia), na której Niemcy dobudowali drugi tor oraz wznieśli stację kolejową (Bydgoszcz Emilianowo), z zadaniem obsługi wszystkich prac przeładunkowych związanych z fabryką.
Zdolności wytwórcze bydgoskiej fabryki, według szacunków specjalistów, zaspokajały 5% zapotrzebowania Wehrmachtu na prochy strzelnicze i materiały wybuchowe. Ocenia się, że z dobowej produkcji ciasta prochowego na linii NGL w 1944 r. można było wykonać ładunki miotające w liczbie: 20 mln sztuk amunicji karabinowej, 26 tys. sztuk amunicji artyleryjskiej kalibru 75–88 mm lub 9 tys. sztuk amunicji artyleryjskiej dużego kalibru (DAG Fabrik Bromberg na Wikipedii).
Do końca 1944 roku na terenie kompleksu DAG Fabrik Bromberg powstało w sumie 1500 budynków, 360 km dróg oraz 40 km torów kolejowych. Zabudowa obejmowała budynki produkcyjne, magazynowe i warsztatowe, schrony, laboratoria, budynki straży pożarnej, ambulatoria, obiekty administracyjne i socjalne, kordegardy, budynki nadzoru, osiedla mieszkalne dla kadry kierowniczej oraz obozy baraków dla robotników przymusowych. Całość inwestycji posiadała uzbrojenie podziemne oraz napowietrzne (DAG Fabrik Bromberg na Wikipedii).
Zatrudnienie
Szacuje się, że podczas drugiej wojny światowej przez DAG przewinęło się w sumie około 40-50 tysięcy robotników. Początkowo do budowy zakładów i do pracy wykorzystywano miejscową siłę roboczą, później rekrutowano także wykwalifikowanych robotników z Niemiec oraz członków niemieckich paramilitarnych organizacji młodzieżowych, m.in. Reichsarbeitsdienst (RAD). Na wielką skalę wykorzystywano także pracę robotników przymusowych i jeńców wojennych różnych narodowości, dla których wybudowano 18 obozów, złożonych z ponad 100 drewnianych i 150 murowanych baraków. W pobliżu obozów wzniesiono także 29 dużych schronów przeciwlotniczych, z których każdy mógł pomieścić od 300 do 500 osób.
Trudne warunki pracy i częste wypadki rujnowały zdrowie robotników i były przyczyną wysokiej śmiertelności. W trakcie opracowywania tego artykułu do redakcji Kultury w lesie napisał czytelnik, który stracił w DAG członka rodziny. Poniżej zamieszczona za jego zgodą relacja:
W DAG zginął mój wujek a brat mojego ojca Stanisław Pniewski. Właściwie to zmarł w bydgoskim szpitalu. Przy czyszczeniu kotła czy też maszyn do wyrobu prochu nastąpił wybuch resztek po produkcyjnych. Ciężko poparzony został odwieziony do szpitala. Niestety na skutek cięzkich poparzeń zmarł. Niemcy nie zgodzili się na transport zwłok do Golubia, gdzie mieszkał, więc pogrzeb zorganizowano na cmentarzu Ludwikowo. (…) Był (Stanisław Pniewski – przyp. red.) żołnierzem września 1939 r. Służył w 66 pułku piechoty, po klęsce wrześniowej wrócił szczęśliwie do domu, jednak w 1944 został zabrany na roboty właśnie do DAG i tam zginął.
Do opisywanego przez Czytelnika wypadku doszło 19 maja 1944 roku. Stanisław Pniewski miał w chwili śmierci 35 lat (Gruszka, Zakłady Nobla…). Warunkom pracy oraz ofiarom DAG poświęcona jest osobna część ekspozycji Exploseum.
Zabezpieczenia i kamuflaż
Zagrożenia związane z produkcją materiałów wybuchowych wymusiły zastosowanie rozwiązań mające na celu zminimalizowanie ryzyka i skutków ewentualnego wybuchu.
Poszczególne etapy procesów produkcyjnych odbywały się w osobnych, najczęściej niedużych budynkach, zaś powiązania technologiczne pomiędzy nimi zrealizowano za pomocą systemu nadziemnych i podziemnych tuneli. Budynki były sytuowane na różnej wysokości względem siebie, unikano szeregowej zabudowy, a otworów wejściowych nigdy nie umieszczano dokładnie naprzeciwko. Miało to zapobiegać powstaniu reakcji łańcuchowych i niszczeniu linii technologicznych w razie zakłócenia produkcji na którymś z etapów. Dodatkowo stosowano dublowanie linii, aby zwiększyć szanse na zachowanie ciągłości produkcji przy awariach. Do budynków szczególnie zagrożonych wybuchem wprowadzano lekkie ściany wydmuchowe (drewniano-szklane), zaś większość obiektów posiadała konstrukcję szkieletową (ceglano-żelbetową). Dla pracowników przewidziano tunele ucieczkowe, kilkakrotnie załamane, na końcu zaopatrzone w schron (DAG Fabrik Bromberg na Wikipedii).
Wiele uwagi poświęcono na odpowiednie zamaskowanie fabryki na wypadek nalotu bombowców alianckich. Elementem kamuflażu była sama lokalizacja w terenie leśnym. Ponadto wprowadzono zadrzewienie dachów wszystkich obiektów oraz ich malowanie w kolorze khaki. Wiosną 1944 roku w odległości około 2-3 km na południe od zakładów zbudowano drewnianą makietę fabryki, która miała dodatkowo zmylić pilotów wrogich bombowców podczas nalotów nocnych (w rzeczywistości jedyny nalot odbył się 23 lipca 1944 r. nie powodując większych szkód).
Obszar lasu w którym rozlokowano tę „fabrykę” odpowiednio oznakowano, a wstęp na ten teren został zabroniony, z zagrożeniem strzelania bez ostrzeżenia! Również służby leśne miały jedynie bardzo ograniczone (a praktycznie nie miały ich wcale) możliwości poruszania się na tym terenie. (…) Późną jesienią 1944 r. zarówno teren makiety, jak i jego okolicę kontrolowały patrole w składzie drużyny, a później nawet plutonu.
(…) pozorowaną „fabrykę” imitowało około stu różnej wielkości (tj. dwu- lub więcej „oknowe”) zbitych z desek plansz, mających imitować zabudowania czy różne inne obiekty i urządzenia „przemysłowe”. (…) Większość (…) usytuowano głębiej w lesie, wzdłuż dróg i przesiek (…). Na planszach (podłączonych do sieci elektrycznej) zamontowane były płaskie skrzynki z żarówkami, pozorujące okna. „Okna” te były częściowo przesłonięte, a światło żarówek skierowane na powierzchnię plansz. W nocy imitowało to – również w przypadku naziemnej obserwacji z niedużej nawet odległości – zupełnie dobrze ściany budynków, rozjaśnione przez przyciemnione okna. Nocne zdjęcie lotnicze, nawet ze stosunkowo niewielkiej wysokości, nie pozwoliłoby w owych czasach rozpoznać tę mistyfikację.
Zbudowana makieta „fabryki” w połączeniu z znajdującymi się w pobliżu wsiami Łażynem, sąsiadującym z nim Małym Łażynem (…) i stacją kolejową w Emilianowie, mogły stwarzać pozory istnienia na tym obszarze dużego, częściowo zaciemnionego obiektu, a więc właśnie ewentualnie zakładów DAG. Przy rygorystycznym zaciemnieniu właściwych zakładów DAG, mistyfikacja ta miała wszelkie szanse powodzenia i mogła odwrócić ewentualny nocny atak z powietrza z samych zakładów DAG, na tę makietę (Wrembel Henryk…, s. 258-260).
Konspiracja i sabotaż
Prace nad budową DAG Fabrik Bromberg rozpoczęły się jesienią 1939 roku, niemal nazajutrz po zajęciu tych terenów przez Niemców. Prawie tak samo szybko, bo już na początku 1940 roku, w pilnie strzeżonej fabryce o podwyższonych rygorach bezpieczeństwa powstała polska komórka konspiracyjna – obwód Związku Walki Zbrojnej, kierowany przez Henryka Szymonowicza ps. „Marek”. W okresie marzec-maj 1940 powstało ok. 80 ogniw trójkowych (250 konspiratorów), która podjęły współpracę z grupą jeńców francuskich i angielskich. Brygada polskich elektromonterów opracowała plan sytuacyjny zakładów, zdobyła szereg tajnych dokumentów i przekazała informacje do Komendy Głównej AK. Istotną rolę w działalności ruchu oporu odgrywał również sabotaż. Największą akcją sabotażową i zarazem największym aktem dywersji na Pomorzu była operacja „Krem”, zrealizowana 23 marca 1944 roku. Doprowadziła do wybuchu, w wyniku którego zginęli niemieccy inżynierowie prowadzący prace nad rozwojem fabryki (DAG Fabrik Bromberg na Wikipedii).
Po drugiej stronie płotu otaczającego fabrykę, w nieistniejącej już dzisiaj leśniczówce Emilianowo, przez cały okres okupacji działała grupa konspiracyjna ZWZ/AK „Darzbór”, której członkowie zajmowali się między innymi wywiadem na terenie DAG Fabrik Bromberg oraz w najbliższej okolicy (to oni rozpracowali wybudowaną w lesie makietę fabryki), a także dywersją i sabotażem na kluczowej dla działania zakładów stacji kolejowej Bydgoszcz Emilianowo (więcej o grupie „Darzbór” w następnej części przewodnika).
Exploseum
Po zajęciu fabryki na początku 1945 roku Rosjanie wywieźli większość maszyn i wyposażenia do ZSRR, pozostawiając zrujnowane budynki. Po wojnie tereny pofabryczne wraz z częścią obiektów były wykorzystywane przez polskie przedsiębiorstwa chemiczne. W 2004 roku na części obszaru dawnego DAG Bromberg utworzono Bydgoski Park Przemysłowo-Technologiczny.
W 2011 roku w ośmiu zaadaptowanych obiektach zakładu produkcji nitrogliceryny (NGL-Betrieb), stanowiącego część dawnego kompleksu zbrojeniowego, otwarte zostało Exploseum – Centrum techniki wojennej DAG Fabrik Bromberg. Posiada ono podziemną trasą turystyczną połączoną z ekspozycją muzealną dotyczącą historii koncernu DAG, fabryki DAG Bromberg, wojskowości, uzbrojenia, materiałów wybuchowych, pracy przymusowej na terenach III Rzeszy, ruchu oporu, konspiracji i sabotażu. Exploseum jest częścią Muzeum Okręgowego im. Leon Wyczółkowskiego w Bydgoszczy. W 2015 roku zostało włączone do Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego, zyskując rangę tzw. punktu kotwicznego (głównego), jednego z 6 w Polsce i 77 w Europie.
nitrocelulozą
DAG Fabrik Bromberg – część nieoficjalna
Exploseum obejmuje zaledwie niewielką część dawnej DAG Fabrik Bromberg. Poza strefą udostępnioną do zwiedzania w okolicznych lasach znajduje się kilkaset różnego rodzaju obiektów, przede wszystkim budynków o różnej wielkości i przeznaczeniu. Większość z nich jest zrujnowana i zdewastowana, a ich stan techniczny w wielu przypadkach może stanowić zagrożenie podczas ewentualnej eksploracji.
Na północ od trasy Exploseum znajdują się opuszczone obiekty drugiej, bliźniaczej linii produkcyjnej nitrogliceryny. Natomiast w południowej część NGL-Betrieb zlokalizowane są budynki dawnej strefy magazynowej. Część tego terenu po wcześniejszym uzgodnieniu jest udostępniana do organizacji gier terenowych i imprez plenerowych (poligon Exploseum).
Na zachód od NGL-Betrieb znajdują się pozostałości dawnej strefy prac badawczych (strefa laboratoryjna). Jak pisze w swojej monografii DAG Fabrik Bromberg Michał Pszczółkowski:
W skład tego zespołu wchodziły budynki magazynowe: magazyn zapalników, spłonek, odczynników, magazyny prochu oraz całkowicie obsypany ziemią magazyn gotowych materiałów wybuchowych o kubaturze zezwalającej na przechowywanie do 5 ton amunicji, a także budynki administracyjne, w których wykonywano prace biurowe związane z ewidencją magazynowanych produktów. Ponadto w skład zespołu wchodziła kotłownia, garaż przeznaczony dla samochodów ciężarowych, budynek socjalny ze stołówką i łaźnią oraz kordegarda. Wszystkie te obiekty były jednakże podporządkowane zasadniczej funkcji zespołu, jaką był funkcja laboratoryjna, zorientowana na doświadczenia związane z testowaniem i rozwijaniem produkowanych materiałów. W budynkach tych znajdowały się urządzenia pomiarowo-badawcze. Znajdował się tu wreszcie budynek produkcji doświadczalnej, przeznaczony do badania właściwości fizycznych prochu oraz magazyn gospodarczy, w którym przechowywano materiały i urządzenia niezbędne do funkcjonowania laboratorium (Pszczółkowski 2016: 37).
DAG Fabrik Bromberg – rozmaitości
Poza miejscami opisanymi powyżej, w lasach przylegających do Bydgoszczy od południowego wschodu można odnaleźć wiele innych obiektów związanych z dawnymi niemieckimi zakładami zbrojeniowymi. Są wśród nich między innymi schrony przeciwlotnicze, pozostałości wartowni i bram wjazdowych oraz dawne drogi i elementy infrastruktury przesyłowej.
Bomboskład
Pozostałością po powojennej obecności wojska w lasach Puszczy Bydgoskiej są tereny dawnych składów amunicyjnych, potocznie określane jako „bomboskład”. Składy były związany z istniejącą do 2010 roku 2 Bazą Lotniczą „Bydgoszcz”. Teren dawnego składu posiada regularny, kwadratowy kształt, z granicami wyznaczonymi przez zaorane pasy ziemi, wzdłuż których biegło dawniej podwójne ogrodzenie (obecnie w całości rozebrane). Zachowały się dwie wieże wartownicze, zbiorniki przeciwpożarowe, drogi dojazdowe wyłożone betonową kostką i brukiem kamiennym, słupki graniczne oraz ceglany gruz w miejscach dawnych budynków magazynowych. Od strony zachodniej widoczny jest nasyp rozebranych torów kolejowych prowadzących do magazynów.
magazynów
Około 1,3 km na północny zachód od magazynu znajduje się miejsce po dawnej wojskowej stacji radarowej (obecnie urządzono tu miejsce odpoczynku dla turystów). Jeszcze dalej na zachód mieściła się składnica materiałów pędnych i smarów. Z kolei na skraju Puszczy, przy południowej granicy bydgoskiego lotniska (Międzynarodowy Port Lotniczy im. Ignacego Jana Paderewskiego) można odnaleźć pozostałości wzmocnionych hangarów przeznaczonych dla stacjonujących tu kiedyś samolotów wojskowych.
Zobacz także: Zachodnie rubieże Puszczy Bydgoskiej
Materiały wykorzystane w artykułach na temat Puszczy Bydgoskiej:
Alojzy Bruski ps. „Grab”, biogram na portalu IPN, https://podziemiezbrojne.ipn.gov.pl/zol/biogramy/96318,Alojzy-Bruski-ps-Grab.html biogram w serwisie Polska Podziemna, http://www.dws-xip.pl/PW/bio/b26.html [dostęp 26.01.2022].
Czesław Jóźwiak, biogram na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Czes%C5%82aw_J%C3%B3%C5%BAwiak [dostęp 13.01.2022].
Dymek Przemysław, 61 Pułk Piechoty, w serii: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, Pruszków 2017.
Emilianowo na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Emilianowo_(wojew%C3%B3dztwo_kujawsko-pomorskie) [dostęp 15.12.2022].
Fotorelacja z uroczystego odsłonięcia pomnika Czesława Jóźwiaka w Łażynie: https://bydgoszcz.torun.lasy.gov.pl/aktualnosci/-/asset_publisher/1M8a/content/czeslaw-jozwiak-pamietajmy-/pop_up [dostęp 15.12.2022].
Grupa konspiracyjna „Darzbór” na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Darzb%C3%B3r_(grupa_konspiracyjna) [dostęp10.12.2021].
Gruszka Zbigniew, Zakłady Nobla w Bydgoszczy 1939-1945 r., artykuł online na portalu Inne oblicza historii, https://ioh.pl/artykuly/pokaz/zakady-nobla-w-bydgoszczy–r,1114/ [dostęp 2022.04.25]
Historia Kujaw na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Kujawy [dostęp 14.01.2022].
Historia Nadleśnictwa Bydgoszcz: https://bydgoszcz.torun.lasy.gov.pl/historia#.YbnMHL3MKiM [dostęp 10.12.2021].
Hładyłowicz Konstanty Jan, Zmiany krajobrazu i rozwój osadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX wieku, Lwów 1932. Wersja online na stronie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej, https://www.wbc.poznan.pl/publication/263454 [dostęp 13.01.2022].
Janiszewska-Mincer Barbara, Solec Kujawski. Dzieje miasta i okolic do 1806 roku, Toruń 2001.
Kabat na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Kabat_(wojew%C3%B3dztwo_kujawsko-pomorskie) [dostęp 13.12.2021].
Kanał Górnonotecki na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Kana%C5%82_G%C3%B3rnonotecki [dostęp 17.01.2022].
Łażyn na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%81a%C5%BCyn_(gmina_Nowa_Wie%C5%9B_Wielka) [dostęp 17.01.2022].
Mąka Wojciech, Pomnik z niemieckiej mapy… Co się stało w miejscu polsko-niemieckich walk 1939? Artykuł online z 18 listopada 2009 r. na stronie Gazety Pomorskiej, https://pomorska.pl/pomnik-z-niemieckiej-mapy-co-stalo-w-miejscu-polskoniemieckich-walk-1939/ar/7089525 [dostęp 14.12.2021].
Mąka Wojciech, Mroczne sekrety dawnych zakładów Dynamit AG Fabrik Bromberg, artykuł online z 24 lipca 2021 r. na stronie serwisu Bydgoszcz nasze miasto (m.in. powojenne losy DAG): https://bydgoszcz.naszemiasto.pl/mroczne-sekrety-dawnych-zakladow-dynamit-ag-fabrik-bromberg/ar/c1-8367060 [dostęp 22.12.2021].
Mosty na Kanale Noteckim w okresie powstania wielkopolskiego 1918-1919, artykuł na stronie internetowej Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego, http://tppw.wikidot.com/rajdy-wycieczki [dostęp 17.01.2022].
Osadnictwo holenderskie doliny Wisły w województwie bydgoskim (referaty z sesji naukowej „Osadnictwo holenderskie w Dolinie Wisły, WOK w Bydgoszczy 14 grudnia 1992 r.), w: Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu, zeszyt 1, Bydgoszcz 1996. Wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/7164/edition/49792 [dostęp 13.01.2022].
Ośrodek jeździecki Ułanka: https://67bdh.wordpress.com/1984-ulanka/ [dostęp 12.12.2021].
Piątek Ewa, Łażyn nie został wysiedlony, artykuł online z 23 lipca 2009 r. na stronie serwisu Bydgoszcz nasze miasto, https://bydgoszcz.naszemiasto.pl/lazyn-nie-zostal-wysiedlony/ar/c8-2936746
[dostęp 13.01.2022].
Plater Ludwik, Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego, wyd. Jan Nepomucen Bobrowicz, Lipsk 1846. Wersja online na stronie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej: https://www.wbc.poznan.pl/publication/1894 [dostęp 13.01.2022]
Pocztówka z Emilienau (Kleinwalde) z 1916 roku na portalu Fotopolska: https://fotopolska.eu/997768,foto.html [dostęp 27.01.2022].
Pomnik gajowego, wątek na Forum Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków „BUNKIER”, https://www.forum.bsmz.org/viewtopic.php?f=34&t=895&hilit=pomnik+w+lesie&start=20 [dostęp 20.01.2022].
Potyczka pod Murowańcem: http://murowaniec.com.pl/2018/06/11/byl-taki-dzien-boze-cialo-19-czerwca-1919/ , https://www.bydgoszcz.ap.gov.pl/popularyzacja-i-edukacja/wystawy/powstanie-wielkopolskie-1919/ [dostęp 16.12.2021].
Pszczółkowski Michał, DAG Fabrik Bromberg. Z dziejów bydgoskiej fabryki materiałów wybuchowych 1939-1945, Bydgoszcz 2016.
Puszcza Bydgoska na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Puszcza_Bydgoska [dostęp 13.01.2022].
Radiowe Centrum Nadawcze w Kabacie: https://pl.wikipedia.org/wiki/RCN_Solec_Kujawski [dostęp 13.12.2021].
Siedmiogóry na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Siedmiog%C3%B3ry [dostęp 12.12.2021].
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Nakładem Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego i Władysława Walewskiego, Warszawa 1880-1902. Wersja online: http://dir.icm.edu.pl/Slownik_geograficzny/.
Szałygin Jerzy, Internetowy katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce, w: Wiadomości Konserwatorskie 17/2005, s. 103-109. Wersja online na stronie Biblioteki cyfrowej Politechniki Krakowskiej, http://suw.biblos.pk.edu.pl/resources/i4/i7/i3/i8/r4738/SzalyginJ_InternetowyKatalog.pdf [dostęp 27.01.2022].
Trzcianka na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Trzcianka_(powiat_bydgoski) [dostęp 10.12.2021].
Trzcianka i Ułanka na stronie opencaching.pl: https://opencaching.pl/viewcache.php?wp=OP8HXQ [dostęp 10.12.2021].
Umiński Janusz, Puszcza Bydgoska, Warszawa 1985.
Verzeichniss aller Ortschaften des Bromberger Regierungs-Bezirks (…). Bromberg 1833. Wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/56320/edition/67330 [dostęp 10.12.2021].
Verzeichniss sämmtlicher Ortschaften des Regierungs-Bezirks Bromberg (…). Bromberg 1860. Wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/56318/edition/67312 [dostęp 10.12.2021].
Woźny Jacek, Archeologia bliskiej przeszłości w kontekście niemieckiej architektury militarnej z regionu bydgoskiego, w: Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu, zeszyt 12, Bydgoszcz 2007. Wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/41963/edition/49809 [dostęp 13.01.2022].
Woźny Jacek, Ekumeny i pustki osadnicze w dziejach Puszczy Bydgoskiej, w: Las w kulturze polskiej, t.1,. Poznań, 2000, s. 31-36. Wersja online na stronie Repozytorium Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, https://dspace.ukw.edu.pl/handle/item/6074 [dostęp 13.01.2022].
Woźny Jacek, Enklawa osadnictwa pradziejowego i wczesnonowożytnego w centrum Puszczy Bydgoskiej na tle dziejów zespołów leśnych północnych Kujaw, Ziemia Kujawska t. 14, 2000-2001 r., s. 5-12. Wersja online na stronie Repozytorium Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, https://dspace.ukw.edu.pl/handle/item/6062 [dostęp 13.01.2022].
Wrembel Henryk Zbigniew, Leśniczy Franciszek Wrembel ps. Marcin (1904-1972), artykuł na stronie www RDLP Toruń: https://www.torun.lasy.gov.pl/documents/426998/38409505/WREMBEL+Franciszek+ps.+Marcin+(1904-1972)%2C+le%C5%9Bniczy.pdf/3c95aa93-5162-ae25-557d-7ae235cfda57 [dostęp 13.12.2022].
Zakrzewski Roman, Mord w Rudach, w: „Solecki Peryskop” nr 9, wrzesień 2003, s. 8, w: dokumenty Henryka Wrembla w zbiorach Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/89165/edition/93730 s.352. [dostęp 26.01.2022].
Zmarł ostatni Żołnierz Wyklęty, artykuł online z 25 sierpnia 2018 r. na portalu regionalnym bialeblota24.pl, http://www.bialeblota24.pl/Zmarl_ostatni_Zolnierz_Wyklety,59696.html [dostęp 26.01.2022].
Żółwin na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%BB%C3%B3%C5%82win_(Bydgoszcz) [dostęp 26.01.2022].
Dokumenty archiwalne:
Wrembel Henryk ps. „Kukułka”, „Wilga”, zdigitalizowane dokumenty archiwalne i materiały dotyczące działalności grupy konspiracyjnej „Darzbór”, sygn. M-418/1044, zbiory Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/89165/edition/93730 [dostęp 15.12.2021].
Gładykowski Alojzy ps. „Lampart”, zdigitalizowane dokumenty archiwalne i materiały, sygn. M-368/981 Pom., zbiory Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/89001/edition/93389/content [dostęp 26.01.2022].
Mapy archiwalne:
Carte de la Pologne ca 1:690 000, aut. Rizzi Zannoni, 1772 r., źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=ZANNONICDLP
Karte von Ost-Preussen nebst Preussisch Litthauen und West – Preussen nebst dem Netzdistrict 1:150 000, aut. Friedrich Leopold von Schroetter, arkusz XXI Bromberg, Thorn, 1802, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=KvOWP150K
Karte des Bromberger Kreises: Regr.-Bezk. Bromberg 1:150 000, 1848, źródło: https://polona.pl/search/?query=Karte_des_Bromberger_Kreises&filters=public:1
Karte des Deutschen Reiches 1:100 000, 1890-1942, arkusze: 225 Bromberg, 226 Thorn, 253 Hohensalza, 254 Argenau, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=KDR100
Kolonie założone za panowania Fryderyka Wielkiego w Prusach Królewskich i w obwodzie nadnoteckim. Z uwzględnieniem obecnych stosunków narodowościowych (na podstawie spisu ludności z dnia 1. grudnia 1905), źródło: http://geoportost.ios-regensburg.de/viewer/BV042513852
Mapa okolic Bydgoszczy 1:75 000, Polskie Towarzystwo Księgarni Kolejowych „Ruch”, Warszawa post 1922. Dostęp online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/79487/edition/87066/content
Messtischblatt 1:25 000, 1876-1916, arkusze: 2872 (1425) Slesin, 2873 (1426) Bromberg (West), 2874 (1427) Bromberg (Ost), 2875 (1428) Fordon, 2972 (1505) Schubin, 2973 Zielonke, 2974 Hopfengarten, 2975 (Schulitz), 2975 (1508) Schulitz, 2976 (1509) Pensau, 3074 (1580) Penchowo, 3075 (1581) Gros Wodek, 3076 (1582) Schirpitz, 3077 (1583) Podgorz, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=TK25, https://kartenforum.slub-dresden.de/en/vkviewer/main/show/.
Old maps online, portal z mapami historycznymi: https://www.oldmapsonline.org/
Szczegółowa mapa topograficzna Polski WIG 1:25 000, 1932-1939, arkusze: P36-S25-F Ślesin, P36-S25-I Szubin, P36-S26-D Bydgoszcz-zachód, P36-S26-F Fordon, P36-S26-G Zielonka, P36-S26-H Brzoza, P36-S26-I Kabat, P37-S26-B Nowa Wielka Wieś, P37-S26-C Chrosna, P36-S27-G Rozgarty, P37-S27-A Glinno Wielkie, P37-S27-B Podgórz źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=WIG25
Taktyczna mapa Polski 1:100 000, 1920-1937, arkusze: P36-S25 Nakło, P36-S26 Bydgoszcz, P36-S27 Toruń, P37-S26 Inowrocław, P37-S27 Ciechocinek, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=WIG100
Virtuelles Kartenforum 2.0, portal z mapami historycznymi: https://kartenforum.slub-dresden.de/en/vkviewer/main/show/#
Stare mapy Bydgoszczy i okolic: https://staremapy.bydgoszcz.pl/
Strony www:
Bank Danych o Lasach: https://www.bdl.lasy.gov.pl/portal/mapy
Exploseum – strona internetowa: http://www.exploseum.pl/
Forum Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków „BUNKIER”: https://www.forum.bsmz.org
Geoportal: https://www.geoportal.gov.pl/
Historia Kujaw, cyfrowa kronika: https://historiakujawska.blogspot.com/
Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce: http://holland.org.pl/
Lapidaria – zapomniane cmentarze Pomorza i Kujaw: http://lapidaria.wikidot.com/start
Dostęp do wymienionych stron: sierpień 2021-styczeń 2022.
Tablice informacyjne:
Tablica przy krzyżu powstańców wielkopolskich,
Tablica przy pomniku Czesława Jóźwiaka w Łażynie Dużym,
Tablica przy kamieniu pamiątkowym Jerzego Szafkowskiego.