Królewskie Lasy Bydgoskie – Leśny odcinek Kanału Górnonoteckiego – Powstańcy wielkopolscy pod Murowańcem – Cmentarny pas na południowo-zachodnim skraju Puszczy – Miejsca pamięci z czasów drugiej wojny światowej – Zapomniana mogiła gajowego
Puszcza Bydgoska to zwarty kompleks leśny o powierzchni około 45 tysięcy hektarów, położony w Kotlinie Toruńskiej, na południe od Bydgoszczy i Torunia. W zamierzchłych czasach stanowił on fragment rozległej puszczy, która ciągnęła się nieprzerwanie od Słońska nad Wisłą aż do Lubusza nad Odrą i w której skład wchodziła także obecna Puszcza Notecka (Biskup 59). Obecną granicę Puszczy Bydgoskiej na północy i wschodzie wyznacza Wisła, na południu – rolnicza Równina Inowrocławska, na zachodzie zaś – Noteć i Kanał Górnonotecki.
Królewskie Lasy Bydgoskie
Pod względem historycznym Puszcza Bydgoska jest częścią Kujaw. Do połowy XIV wieku jej właścicielami byli książęta kujawscy, a następnie królowie polscy. W czasach staropolskich Puszcza należała administracyjnie do województwa inowrocławskiego, a większość jej lasów stanowiła uposażenie trzech starostw: bydgoskiego, soleckiego i gniewkowskiego.
Po rozbiorach Puszcza została włączona do pruskich dóbr królewskich. W XIX wieku, oprócz krótkiej przerwy w okresie Księstwa Warszawskiego (1807-1815), należała do państwa pruskiego, a potem niemieckiego. Tak było aż do czasów powstania wielkopolskiego (1918-1920) i traktatu wersalskiego (1920), na mocy którego wróciła wraz z resztą Wielkopolski i Kujaw do odrodzonego państwa polskiego.
Podczas drugiej wojny światowej (1939-1945) znalazła się ponownie w granicach Niemiec, tym razem hitlerowskich. Obecnie Puszcza Bydgoska leży w całości w granicach województwa kujawsko-pomorskiego (powiaty: bydgoski, toruński i inowrocławski), w nadleśnictwach: Bydgoszcz, Solec Kujawski, Cierpiszewo i Gniewkowo.
Określenie Puszcza Bydgoska posiada rodowód powojenny. Na mapach z XIX wieku kompleks leśny między Bydgoszczą i Toruniem nosi nazwę Königliche Bromberger Forst, czyli Królewskie Lasy Bydgoskie. Podobne określenie było zapewne stosowane także w czasach staropolskich. Na mapach międzywojennych teren dzisiejszej Puszczy opisywany jest nazwami ówczesnych nadleśnictw (Bydgoszcz, Bartodzieje, Leszyce, Osiek Wielki).
Wędrówkę przez Puszczę Bydgoską rozpoczniemy od części zachodniej, która swoim kształtem przypomina zielony klin, wbijający się w rozległe łąki nad Notecią i Kanałem Bydgoskim. W centrum tego fragmentu Puszczy leży miejscowość gminna Białe Błota.
W części drugiej zajmiemy się lasami przylegającymi do południowych przedmieść Bydgoszczy. To właśnie tutaj znajduje się jedna z największych i jednocześnie najbardziej tajemniczych atrakcji kulturowych Puszczy – pozostałości niemieckiej fabryki zbrojeniowej DAG Fabrik Bromberg z czasów drugiej wojny światowej.
W części trzeciej odwiedzimy puszczańskie serce, które bije wśród rozległych kompleksów leśnych ciągnących się nieprzerwanie pomiędzy Solcem Kujawskim i Nową Wsią Wielką, z enklawami nieistniejących osad Łażyn, Trzcianka i Kabat.
Wędrówkę zakończymy na wschodzie, w gniewkowskiej części Puszczy, nad Zieloną Strugą, przy granicy niedostępnego niestety dla zwiedzających poligonu toruńskiego.
Zachodnie rubieże
Na zachodzie umowną granicę Puszczy wyznacza Kanał Górnonotecki, nazywany także Kanałem Górnej Noteci. Jego pierwszy odcinek powstał w drugiej połowie XVIII wieku przy okazji wielkiej inwestycji hydrotechnicznej, jaką była budowa Kanału Bydgoskiego (1773-1774 r.). Zadaniem Kanału Górnonoteckiego, niemieckiego Speise Canal, czyli Kanału Zasilającego, było dostarczanie wody do najwyższej przegrody Kanału Bydgoskiego, pomiędzy śluzą Osowa Góra i Józefinki.
Kanał Górnonotecki prowadził od Dębinka, przez środek Bydgoskich Łąk Nadnoteckich, a następnie przez lasy, zachodnim obrzeżem Murowańca, do okolic Lisiego Ogona, gdzie łączył się z Kanałem Bydgoskim. Na wysokości Murowańca Speise Canal przeciął stary trakt z Bydgoszczy do Poznania. Powstał tutaj most, po którego zachodniej stronie istniała niewielka osada z karczmą (niem. Kanalskrug).
Na początku XX wieku na Kanale Górnonoteckim w Murowańcu istniały już trzy przeprawy. Wszystkie były drewniane. Ponieważ wtedy nie było ulic, rozróżniano mosty za pomocą nazwiska rodziny zamieszkującej w sąsiedztwie mostu, np. przy obecnej ul. Rowiec mieszkała rodzina Fryczyńskich, (…). Przy dzisiejszej ul. Jaskółczej niedaleko mostu mieszkała rodzina Hetzig. Przy ul. Patrolowej mieszkała rodzina Jesionowskich (Mosty na Kanale…).
Powstańcy nad Kanałem
Podczas powstania wielkopolskiego (1918-1919) wzdłuż Kanału biegła tymczasowa linia demarkacyjna rozdzielająca tereny zajęte przez powstańców (zachodni brzeg) i Niemców (wschodni brzeg). Murowaniec był wtedy ważnym punktem przerzutowym dla ochotników, którzy przedostawali się ze strony niemieckiej, aby walczyć w polskich oddziałach. Szczegóły takich przerzutów opisuje autor artykułu na stronie Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego:
Moi dziadkowie oprócz działki przy domu uprawiali ziemię po drugiej stronie kanału w tym łąkę, w okolicy dzisiejszej ulicy Leszcza, Rynarzewskiej. W takiej sytuacji często przechodzili przez most, nieraz kilka razy dziennie, znali niemieckich wartowników, wiedzieli o której godzinie się zmieniają. Taką okoliczność wykorzystano do przeprawy ochotników do powstania. Mężczyzn przebierano za kobiety, w tym czasie w polu pracowały albo kobiety albo starsze dzieci.
(…)
Tak więc po „odpowiednim” ubraniu się do pracy otrzymywali narzędzia : grabie, widły, kosy i pod kierunkiem miejscowych kobiet przechodzili przez most na drugą stronę kanału. Kiedy pod wieczór wracali do domu, na posterunku przy moście byli już inni wartownicy, którzy nie wiedzieli ile osób przechodziło rano.
(…)
Z punktów przerzutowych korzystali również działacze polscy, którzy w ten sposób kontaktowali się z Poznaniem, Rynarzewem. Pamiętam jak moja babcia Katarzyna Hetzig opowiadała mi że przez most w Murowańcu przeprowadziła burmistrza Rynarzewa Kazimierza Tomaszewskiego (Mosty na Kanale…).
W nocy z 18 na 19 czerwca 1919 roku żołnierze I Batalionu 10 Pułku Strzelców Wielkopolskich podjęli próbę przechwycenia przepraw w Murowańcu. W razie powodzenia tej akcji można było myśleć o dalszym ataku w kierunku Bydgoszczy. Niezbędnym warunkiem sukcesu było zaskoczenie broniących mostów oddziałów niemieckiego Grenzschutzu (straży granicznej). Niemcy byli jednak czujni, a w walce okazali się twardym przeciwnikiem. Potyczka zakończyła się dla Polaków niepowodzeniem. Mostów nie udało się zdobyć, a w walce zginęło 15 powstańców. 2 kolejnych zmarło w szpitalach, 47 było rannych, a 18 dostało się do niemieckiej niewoli.
W 1945 roku mosty w Murowańcu jeszcze raz znalazły się w zasięgu wydarzeń wojennych. Tym razem przechodzili tędy uciekający przed ofensywą radziecką Niemcy, którzy spalili za sobą drewniane przeprawy. Most na dawnym trakcie został po wojnie odbudowany. Istniał jeszcze w latach 50. XX wieku, ale w późniejszych czasach ostatecznie go rozebrano. Zachowały się betonowe przyczółki po obu stronach Kanału, od strony Zamościa (przyczółek zachodni) i Murowańca (przyczółek wschodni). W lesie na zachodnim brzegu wciąż jeszcze można odnaleźć ślady polskich umocnień ziemnych z 1919 roku.
W lesie pomiędzy Kanałem Górnonoteckim i osadą Trzciniec (niem. Rohrbruch Col., dawniej część Rynarzewa, obecnie przysiółek Zamościa) znajduje się stary, założony około połowy XIX wieku cmentarz ewangelicki. Zachowało się na nim kilka betonowych ram grobów oraz fragmenty nagrobków. Według informacji ze strony internetowej Muzeum Ziemi Szubińskiej, najstarszy nagrobek należy do zmarłego w 1890 roku Johanna Gilse. Na stronie umieszczono fotografię nagrobka – widać tam kamienną płytę z inskrypcją. Wiosną 2021 roku nie udało się odnaleźć tego nagrobka w terenie.
Na zachód od Kanału Górnonoteckiego lasy ciągną się jeszcze przez około dziesięć kilometrów aż pod Nakło nad Notecią. W głębi tego kompleksu znajduje się stara osada Podlaski (niem. Podlask). W 1860 roku było tu 6 domów, w których mieszkało w sumie 49 mieszkańców, w tym 41 ewangelików i 8 katolików. Na zachód od osady znajdował się cmentarz ewangelicki. Dziś jest on porośnięty lasem. Zachowało się na nim kilka betonowych ram grobów i fragmenty nagrobków. Na jednej z sosen zawieszony jest drewniany krzyż z tabliczką z nazwiskami osób, które prawdopodobnie zostały tu pochowane: Ernst Strochejń (zm. 1924) i Marta Strochejń (zm. 1931).
Cmentarny pas
Na południowo-zachodnim skraju Puszczy Bydgoskiej, pomiędzy Kruszynem Krajeńskim i Przyłękami, znajduje się aż dziewięć starych, leśnych cmentarzy. Wszystkie one mieszczą się w pasie o długości niespełna dziewięciu kilometrów. Statystycznie na jeden kilometr przypada zatem jeden cmentarz. Tak duża liczba nekropolii świadczy o intensywnym rozwoju osadnictwa na tym niewielkim terenie, wciśniętym pomiędzy Puszczę i Noteć.
Oprócz Kruszyna Krajeńskiego i Przyłęk znajdują się tutaj jeszcze wsie: Zielonka, Ciele i Prądki. Wszystkie te miejscowości powstawały różnym czasie, a w okresie staropolskim należały do różnych właścicieli. Były wśród nich osady szlacheckie (Kruszyn, Przyłęki), wsie należące do miasta Bydgoszcz (Ciele) oraz królewskie wsie starostwa bydgoskiego (Prądki, Zielonka). Rozwój części z nich związany był z osadnictwem na prawie olęderskim, o którym więcej napiszemy w drugiej części przewodnika po Puszczy Bydgoskiej.
W XIX wieku władze pruskie, a później niemieckie, prowadziły na tym terenie intensywną akcję kolonizacyjną, w wyniku której na południe od Bydgoszczy powstała duża, zwarta enklawa zdominowana przez ludność niemiecką. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę część Niemców stąd wyjechała, większość zdecydowała się jednak zostać, co znalazło swoje odbicie w statystykach narodowościowych i wyznaniowych – przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego odsetek ewangelickiej ludności pochodzenia niemieckiego był tutaj najwyższy w całym powiecie bydgoskim.
Dawna struktura etniczna i wyznaniowa jest widoczna w charakterze opisywanych tutaj dziewięciu leśnych cmentarzy. Aż osiem z nich to cmentarze ewangelickie. Opuszczone po 1945 roku, dziś znajdują się przeważnie w złym lub bardzo złym stanie. Jeden z nich po II wojnie światowej zniknął zupełnie. Na pozostałych zachowały się ramy grobów, fragmenty nagrobków i postumenty, na których czasem można jeszcze odnaleźć czytelne inskrypcje. Większość nekropolii jest szczelnie porośnięta przez gęste krzewy, wśród których króluje lilak pospolity. W najlepszym stanie jest jedyny w tej grupie stary cmentarz katolicki, który znajduje się w Przyłękach.
Po cmentarzu nie pozostały żadne ślady. Jego północna część znajduje się na terenie stacji elektroenergetycznej Przyłęki.
Miejsca pamięci
Podczas drugiej wojny światowej na terenie Puszczy Bydgoskiej, podobnie jak w leżących na północ od Bydgoszczy lasach: Gdańskim i Koronowskim, Niemcy przeprowadzili szereg mordów i masowych egzekucji obywateli polskich.
We wschodniej części Białych Błot, niecały kilometr na wschód od ulicy Fryderyka Chopina, znajduje się pomnik upamiętniający Polaków (w liczbie przynajmniej 51), rozstrzelanych w okresie od września do grudnia 1939 roku. Po wojnie szczątki 18 ofiar ekshumowano i przeniesiono na bydgoski Cmentarz Bohaterów. W 2018 roku pomnik wyremontowano z inicjatywy leśników.
Inny pomnik znajduje się w północnej części Białych Błot, przy ulicy Szubińskiej. W 1945 roku pochowano tutaj w zbiorowej mogile ekshumowane w okolicy zwłoki sześciu Polaków, zamordowanych w 1939 roku przez członków niemieckiej organizacji paramilitarnej Selbstschutz. Także w tym przypadku szczątki ofiar zostały później przeniesione na Cmentarz Bohaterów.
Kłusownik zamordował gajowego
Najstarszym miejscem pamięci w tej części Puszczy jest niepozorny obelisk, który znajduje się około 4 km na północ od Brzozy, w lesie sosnowym, 100 m od dawnego traktu z Bydgoszczy do leśnych osad: Prośnionka, Piecki i Łażyn.
Pomnik upamiętniał gajowego, który pod koniec XIX wieku został zamordowany przez kłusownika. Jest zaznaczony na niemieckich mapach z 1911 i 1940 roku. Płyta pomnika jest rozbita i porośnięta przez mech, dodatkowo zasłaniają ją gęste tawuły (roślina ozdobna). Na fotografiach z 2009 i 2015 roku obok przewróconej płyty widać postument ze śladami po mocowaniu płyty z inskrypcją.
Wiosną 2021 roku obelisku tego nie odnaleziono. Od pobliskiej linii oddziałowej do pomnika prowadzi ścieżka poprowadzona przez płytki wykop w piaszczystym stoku. Widoczna z daleka kępa tawuły tworzy ciekawy element krajobrazowy, wyraźnie kontrastujący z rozciągającym się wokół, pozbawionym podszytu lasem sosnowym.
Materiały wykorzystane w artykułach na temat Puszczy Bydgoskiej:
Alojzy Bruski ps. „Grab”, biogram na portalu IPN, https://podziemiezbrojne.ipn.gov.pl/zol/biogramy/96318,Alojzy-Bruski-ps-Grab.html biogram w serwisie Polska Podziemna, http://www.dws-xip.pl/PW/bio/b26.html [dostęp 26.01.2022].
Czesław Jóźwiak, biogram na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Czes%C5%82aw_J%C3%B3%C5%BAwiak [dostęp 13.01.2022].
Dymek Przemysław, 61 Pułk Piechoty, w serii: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, Pruszków 2017.
Emilianowo na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Emilianowo_(wojew%C3%B3dztwo_kujawsko-pomorskie) [dostęp 15.12.2022].
Fotorelacja z uroczystego odsłonięcia pomnika Czesława Jóźwiaka w Łażynie: https://bydgoszcz.torun.lasy.gov.pl/aktualnosci/-/asset_publisher/1M8a/content/czeslaw-jozwiak-pamietajmy-/pop_up [dostęp 15.12.2022].
Grupa konspiracyjna „Darzbór” na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Darzb%C3%B3r_(grupa_konspiracyjna) [dostęp10.12.2021].
Historia Kujaw na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Kujawy [dostęp 14.01.2022].
Historia Nadleśnictwa Bydgoszcz: https://bydgoszcz.torun.lasy.gov.pl/historia#.YbnMHL3MKiM [dostęp 10.12.2021].
Hładyłowicz Konstanty Jan, Zmiany krajobrazu i rozwój osadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX wieku, Lwów 1932. Wersja online na stronie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej, https://www.wbc.poznan.pl/publication/263454 [dostęp 13.01.2022].
Janiszewska-Mincer Barbara, Solec Kujawski. Dzieje miasta i okolic do 1806 roku, Toruń 2001.
Kabat na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Kabat_(wojew%C3%B3dztwo_kujawsko-pomorskie) [dostęp 13.12.2021].
Kanał Górnonotecki na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Kana%C5%82_G%C3%B3rnonotecki [dostęp 17.01.2022].
Łażyn na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%81a%C5%BCyn_(gmina_Nowa_Wie%C5%9B_Wielka) [dostęp 17.01.2022].
Mąka Wojciech, Pomnik z niemieckiej mapy… Co się stało w miejscu polsko-niemieckich walk 1939? Artykuł online z 18 listopada 2009 r. na stronie Gazety Pomorskiej, https://pomorska.pl/pomnik-z-niemieckiej-mapy-co-stalo-w-miejscu-polskoniemieckich-walk-1939/ar/7089525 [dostęp 14.12.2021].
Mąka Wojciech, Mroczne sekrety dawnych zakładów Dynamit AG Fabrik Bromberg, artykuł online z 24 lipca 2021 r. na stronie serwisu Bydgoszcz nasze miasto (m.in. powojenne losy DAG): https://bydgoszcz.naszemiasto.pl/mroczne-sekrety-dawnych-zakladow-dynamit-ag-fabrik-bromberg/ar/c1-8367060 [dostęp 22.12.2021].
Mosty na Kanale Noteckim w okresie powstania wielkopolskiego 1918-1919, artykuł na stronie internetowej Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego, http://tppw.wikidot.com/rajdy-wycieczki [dostęp 17.01.2022].
Osadnictwo holenderskie doliny Wisły w województwie bydgoskim (referaty z sesji naukowej „Osadnictwo holenderskie w Dolinie Wisły, WOK w Bydgoszczy 14 grudnia 1992 r.), w: Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu, zeszyt 1, Bydgoszcz 1996. Wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/7164/edition/49792 [dostęp 13.01.2022].
Ośrodek jeździecki Ułanka: https://67bdh.wordpress.com/1984-ulanka/ [dostęp 12.12.2021].
Piątek Ewa, Łażyn nie został wysiedlony, artykuł online z 23 lipca 2009 r. na stronie serwisu Bydgoszcz nasze miasto, https://bydgoszcz.naszemiasto.pl/lazyn-nie-zostal-wysiedlony/ar/c8-2936746
[dostęp 13.01.2022].
Plater Ludwik, Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego, wyd. Jan Nepomucen Bobrowicz, Lipsk 1846. Wersja online na stronie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej: https://www.wbc.poznan.pl/publication/1894 [dostęp 13.01.2022]
Pocztówka z Emilienau (Kleinwalde) z 1916 roku na portalu Fotopolska: https://fotopolska.eu/997768,foto.html [dostęp 27.01.2022].
Pomnik gajowego, wątek na Forum Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków „BUNKIER”, https://www.forum.bsmz.org/viewtopic.php?f=34&t=895&hilit=pomnik+w+lesie&start=20 [dostęp 20.01.2022].
Potyczka pod Murowańcem: http://murowaniec.com.pl/2018/06/11/byl-taki-dzien-boze-cialo-19-czerwca-1919/ , https://www.bydgoszcz.ap.gov.pl/popularyzacja-i-edukacja/wystawy/powstanie-wielkopolskie-1919/ [dostęp 16.12.2021].
Pszczółkowski Michał, DAG Fabrik Bromberg. Z dziejów bydgoskiej fabryki materiałów wybuchowych 1939-1945, Bydgoszcz 2016.
Puszcza Bydgoska na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Puszcza_Bydgoska [dostęp 13.01.2022].
Radiowe Centrum Nadawcze w Kabacie: https://pl.wikipedia.org/wiki/RCN_Solec_Kujawski [dostęp 13.12.2021].
Siedmiogóry na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Siedmiog%C3%B3ry [dostęp 12.12.2021].
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Nakładem Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego i Władysława Walewskiego, Warszawa 1880-1902. Wersja online: http://dir.icm.edu.pl/Slownik_geograficzny/.
Szałygin Jerzy, Internetowy katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce, w: Wiadomości Konserwatorskie 17/2005, s. 103-109. Wersja online na stronie Biblioteki cyfrowej Politechniki Krakowskiej, http://suw.biblos.pk.edu.pl/resources/i4/i7/i3/i8/r4738/SzalyginJ_InternetowyKatalog.pdf [dostęp 27.01.2022].
Trzcianka na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Trzcianka_(powiat_bydgoski) [dostęp 10.12.2021].
Trzcianka i Ułanka na stronie opencaching.pl: https://opencaching.pl/viewcache.php?wp=OP8HXQ [dostęp 10.12.2021].
Umiński Janusz, Puszcza Bydgoska, Warszawa 1985.
Verzeichniss aller Ortschaften des Bromberger Regierungs-Bezirks (…). Bromberg 1833. Wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/56320/edition/67330 [dostęp 10.12.2021].
Verzeichniss sämmtlicher Ortschaften des Regierungs-Bezirks Bromberg (…). Bromberg 1860. Wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/56318/edition/67312 [dostęp 10.12.2021].
Woźny Jacek, Archeologia bliskiej przeszłości w kontekście niemieckiej architektury militarnej z regionu bydgoskiego, w: Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu, zeszyt 12, Bydgoszcz 2007. Wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/41963/edition/49809 [dostęp 13.01.2022].
Woźny Jacek, Ekumeny i pustki osadnicze w dziejach Puszczy Bydgoskiej, w: Las w kulturze polskiej, t.1,. Poznań, 2000, s. 31-36. Wersja online na stronie Repozytorium Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, https://dspace.ukw.edu.pl/handle/item/6074 [dostęp 13.01.2022].
Woźny Jacek, Enklawa osadnictwa pradziejowego i wczesnonowożytnego w centrum Puszczy Bydgoskiej na tle dziejów zespołów leśnych północnych Kujaw, Ziemia Kujawska t. 14, 2000-2001 r., s. 5-12. Wersja online na stronie Repozytorium Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, https://dspace.ukw.edu.pl/handle/item/6062 [dostęp 13.01.2022].
Wrembel Henryk Zbigniew, Leśniczy Franciszek Wrembel ps. Marcin (1904-1972), artykuł na stronie www RDLP Toruń: https://www.torun.lasy.gov.pl/documents/426998/38409505/WREMBEL+Franciszek+ps.+Marcin+(1904-1972)%2C+le%C5%9Bniczy.pdf/3c95aa93-5162-ae25-557d-7ae235cfda57 [dostęp 13.12.2022].
Zakrzewski Roman, Mord w Rudach, w: „Solecki Peryskop” nr 9, wrzesień 2003, s. 8, w: dokumenty Henryka Wrembla w zbiorach Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/89165/edition/93730 s.352. [dostęp 26.01.2022].
Zmarł ostatni Żołnierz Wyklęty, artykuł online z 25 sierpnia 2018 r. na portalu regionalnym bialeblota24.pl, http://www.bialeblota24.pl/Zmarl_ostatni_Zolnierz_Wyklety,59696.html [dostęp 26.01.2022].
Żółwin na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%BB%C3%B3%C5%82win_(Bydgoszcz) [dostęp 26.01.2022].
Dokumenty archiwalne:
Wrembel Henryk ps. „Kukułka”, „Wilga”, zdigitalizowane dokumenty archiwalne i materiały dotyczące działalności grupy konspiracyjnej „Darzbór”, sygn. M-418/1044, zbiory Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/89165/edition/93730 [dostęp 15.12.2021].
Gładykowski Alojzy ps. „Lampart”, zdigitalizowane dokumenty archiwalne i materiały, sygn. M-368/981 Pom., zbiory Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/89001/edition/93389/content [dostęp 26.01.2022].
Mapy archiwalne:
Carte de la Pologne ca 1:690 000, aut. Rizzi Zannoni, 1772 r., źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=ZANNONICDLP
Karte von Ost-Preussen nebst Preussisch Litthauen und West – Preussen nebst dem Netzdistrict 1:150 000, aut. Friedrich Leopold von Schroetter, arkusz XXI Bromberg, Thorn, 1802, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=KvOWP150K
Karte des Bromberger Kreises: Regr.-Bezk. Bromberg 1:150 000, 1848, źródło: https://polona.pl/search/?query=Karte_des_Bromberger_Kreises&filters=public:1
Karte des Deutschen Reiches 1:100 000, 1890-1942, arkusze: 225 Bromberg, 226 Thorn, 253 Hohensalza, 254 Argenau, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=KDR100
Kolonie założone za panowania Fryderyka Wielkiego w Prusach Królewskich i w obwodzie nadnoteckim. Z uwzględnieniem obecnych stosunków narodowościowych (na podstawie spisu ludności z dnia 1. grudnia 1905), źródło: http://geoportost.ios-regensburg.de/viewer/BV042513852
Mapa okolic Bydgoszczy 1:75 000, Polskie Towarzystwo Księgarni Kolejowych „Ruch”, Warszawa post 1922. Dostęp online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/79487/edition/87066/content
Messtischblatt 1:25 000, 1876-1916, arkusze: 2872 (1425) Slesin, 2873 (1426) Bromberg (West), 2874 (1427) Bromberg (Ost), 2875 (1428) Fordon, 2972 (1505) Schubin, 2973 Zielonke, 2974 Hopfengarten, 2975 (Schulitz), 2975 (1508) Schulitz, 2976 (1509) Pensau, 3074 (1580) Penchowo, 3075 (1581) Gros Wodek, 3076 (1582) Schirpitz, 3077 (1583) Podgorz, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=TK25, https://kartenforum.slub-dresden.de/en/vkviewer/main/show/.
Old maps online, portal z mapami historycznymi: https://www.oldmapsonline.org/
Szczegółowa mapa topograficzna Polski WIG 1:25 000, 1932-1939, arkusze: P36-S25-F Ślesin, P36-S25-I Szubin, P36-S26-D Bydgoszcz-zachód, P36-S26-F Fordon, P36-S26-G Zielonka, P36-S26-H Brzoza, P36-S26-I Kabat, P37-S26-B Nowa Wielka Wieś, P37-S26-C Chrosna, P36-S27-G Rozgarty, P37-S27-A Glinno Wielkie, P37-S27-B Podgórz źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=WIG25
Taktyczna mapa Polski 1:100 000, 1920-1937, arkusze: P36-S25 Nakło, P36-S26 Bydgoszcz, P36-S27 Toruń, P37-S26 Inowrocław, P37-S27 Ciechocinek, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=WIG100
Virtuelles Kartenforum 2.0, portal z mapami historycznymi: https://kartenforum.slub-dresden.de/en/vkviewer/main/show/#
Stare mapy Bydgoszczy i okolic: https://staremapy.bydgoszcz.pl/
Strony www:
Bank Danych o Lasach: https://www.bdl.lasy.gov.pl/portal/mapy
Exploseum – strona internetowa: http://www.exploseum.pl/
Forum Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków „BUNKIER”: https://www.forum.bsmz.org
Geoportal: https://www.geoportal.gov.pl/
Historia Kujaw, cyfrowa kronika: https://historiakujawska.blogspot.com/
Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce: http://holland.org.pl/
Lapidaria – zapomniane cmentarze Pomorza i Kujaw: http://lapidaria.wikidot.com/start
Dostęp do wymienionych stron: sierpień 2021-styczeń 2022.
Tablice informacyjne:
Tablica przy krzyżu powstańców wielkopolskich,
Tablica przy pomniku Czesława Jóźwiaka w Łażynie Dużym,
Tablica przy kamieniu pamiątkowym Jerzego Szafkowskiego.