Druga część naszej wędrówki po lasach na północ od Bydgoszczy ma wybitnie zmilitaryzowany charakter. W jej trakcie odwiedzimy między innymi schrony Przedmościa Bydgoskiego – polskiej linii obrony z września 1939 roku, a także miejsca pamięci z czasów II wojny światowej oraz dawne tereny i obiekty wojskowe, których historia sięga jeszcze czasów pruskich. Na koniec zaś – kilka ciekawych miejsc związanych z dawną koleją. Zapraszamy do lektury!
Przedmoście Bydgoskie
W lasach pomiędzy Kruszynem i Osowcem znajdują się schrony i okopy Przedmościa Bydgoskiego – polskiej linii obronnej, którą wybudowano przed wybuchem II wojny światowej na północny zachód od Bydgoszczy, aby zabezpieczyć ten kierunek przed spodziewanym atakiem niemieckim.
Przedmoście Bydgoskie (w literaturze także: „Przedmoście bydgoskie”, Przedmoście Bydgoszcz) miało składać się z trzech części: południowej (od Rynarzewa, kanałem Noteci do Kanału Bydgoskiego), głównej (Kruszyn-Szczutki-Tryszczyn) i północnej (Tryszczyn-Brda i dalej w rejon jezior koronowskich). Prace przy budowie umocnień rozpoczęto w kwietniu 1939 roku. Do wybuchu wojny udało się ukończyć środkowy odcinek między Kruszynem a Osowcem. Powstało tam siedemnaście polowych żelbetowych schronów bojowych: piętnaście do prowadzenia ognia bocznego (tak zwane tradytory: 6 jednostronnych i 9 dwustronnych) oraz dwa obserwacyjne. Na całej linii znajdowały się także dwie linie okopów strzeleckich, przed którymi umieszczono zasieki z drutu kolczastego, pola minowe oraz zapory i rowy przeciwpancerne.
Gdy wybuchła wojna, pozycje między Kruszynem i Osowcem były obsadzone przez 15 Dywizję Piechoty Armii „Pomorze”. Do najbardziej zaciętych walk doszło 3 września, kiedy Niemcy próbowali przerwać linię umocnień frontalnym atakiem. Główny ciężar stoczonych w tym dniu walk spoczął na żołnierzach 61 i 62 Pułku Piechoty. Pomimo ponawianych ataków, Niemcom nie udało się przełamać polskiej obrony. Pod wieczór 3 września nasze wojska opuściły umocnienia, odwrót nie był jednak spowodowany przełamaniem pozycji, ale ogólną niekorzystną sytuacją na froncie (niebezpieczeństwo oskrzydlenia i okrążenia).
Pozostałością Przedmościa Bydgoskiego jest grupa siedemnastu schronów bojowych, z których 9 zlokalizowanych jest w lesie. Większość z nich znajduje się w dobrym stanie, w niektórych zachowały się betonowe przelotnie (osłony wejść). W pobliżu schronów można odnaleźć czytelne ślady okopów, rowów dobiegowych, stanowisk strzeleckich i artyleryjskich (ślady ziemne stanowiska działa 75 mm oraz stanowisk moździerzy).
W latach 2003-2005 przy jednym ze schronów (schron nr 5 w miejscowości Kruszyn) przeprowadzono prace archeologiczne, podczas których wykonano siedem wykopów sondażowych, pozwalających na ustalenie szczegółów konstrukcji, techniki budowy oraz pierwotnego i wtórnego poziomu terenu. W trakcie prac odsłonięto pozostałości drewnianego szalunku zabezpieczającego ściany wykopu fundamentowego przed osuwaniem się piasku, deski szalunkowe płyty fundamentowej i podwaliny drewnianych ścianek wzmacniających boki rowu dobiegowego. Wśród odnalezionych artefaktów znalazł się między innymi pręt do mocowania zasieków oraz potykacz (przeszkoda mająca utrudnić natarcie piechoty).
Wyniki badań archeologicznych zostały wykorzystane do odtworzenia oryginalnego wyglądu budowli oraz jej otoczenia z roku 1939 roku (m.in. oszalowano część okopów i zrekonstruowano pierwotny poziom terenu). Po zakończeniu prac na terenie dawnej pozycji bojowej otwarto skansen historyczno-wojskowy „Przedmoście Bydgoskie”.
Miejsca pamięci z czasów II wojny światowej
Podczas drugiej wojny światowej na terenach położonych wokół Bydgoszczy Niemcy przeprowadzili szereg akcji eksterminacyjnych wymierzonych w obywateli polskich. Pierwsze masowe rozstrzeliwania miały miejsce na przełomie września i października 1939 roku w lasach koło Tryszczyna. Na miejsce egzekucji wybrano polskie przedwojenne okopy w lasach pomiędzy drogą z Bydgoszczy do Koronowa i rzeką Brdą. Według różnych szacunków, w masowych mordach zginęło wówczas około 900 osób (podawane są także liczby od 1400 do 1500 osób).
W okresie od 10 października do 26 listopada 1939 roku masowe egzekucje odbywały się w rejonie Wzgórz Miedzyńskich, w wąwozie, który po wojnie zaczęto nazywać Doliną Śmierci. Podobnie jak w lasach tryszczyńskich, także tutaj ofiarami byli Polacy i Żydzi, w większości mieszkańców Bydgoszczy i Fordonu, w tym przedstawiciele miejscowej elity intelektualnej – nauczyciele i wykładowcy bydgoskich szkół i uczelni, lekarze, duchowni, prawnicy i kupcy. Rozstrzeliwano ich w rowach wykopanych wzdłuż biegnącej przez wąwóz drogi polnej (w tamtym czasie były to tereny bezleśne).
Organizatorami i wykonawcami masowych mordów w lasach koło Tryszczyna i w Dolinie Śmierci byli przede wszystkim członkowie organizacji paramilitarnej Selbstschutz (z niem. Samoobrona). Ogólny nadzór nad przebiegiem akcji sprawował rezydujący w Bydgoszczy dowódca pomorskiego Selbstschutzu, SS-Oberführer Ludolf von Alvensleben. Egzekucje na mniejszą skalę Niemcy organizowali na terenie Lasu Gdańskiego przez cały okres okupacji wojny.
Po wojnie w miejscach masowych mordów przeprowadzono ekshumację ciał. W lasach tryszczyńskch była ona możliwa dzięki wskazówkom leśniczego Henryka Bolcka, który podczas okupacji z narażeniem życia wykonał szereg notatek i rysunków dokumentujących miejsce zbrodni. Wydobyte ciała przeniesiono do wspólnej mogiły – obecnie jest to cmentarz ofiar wojennych naprzeciwko osady służbowej Leśnictwa Tryszczyn. W 1948 roku wydobyto stąd szczątki blisko 700 osób, które pochowano
następnie podczas uroczystego pogrzebu na Cmentarzu Bohaterów na bydgoskim Wzgórzu Wolności. W 2009 roku w Tryszczynie przeprowadzono kolejną ekshumację, w trakcie której odnaleziono ponad dwa tysiące fragmentów kości należących do czterdziestu ośmiu osób. Historycy przypuszczają, że ludzkie szczątki mogą nadal znajdować się w ziemi zarówno na miejscu egzekucji z 1939 roku (w 1945 roku nie odnaleziono jednego z grobów zbiorowych) jak i w okolicy cmentarza założonego w 1945 roku.
W 1947 roku ekshumację przeprowadzono także w Dolinie Śmierci. W jej wyniku z masowych grobów wydobyto ciała 309 osób, z których 193 udało się zidentyfikować. Także w tym przypadku po ekshumacji szczątki przeniesiono uroczyście na Cmentarz Bohaterów. Ze względu na brak dokumentacji oraz niepełną ekshumację, która nie objęła do tej pory całego terenu, na którym dokonywano egzekucji, historycy nie są w stanie ustalić ostatecznej liczby zamordowanych tu osób. Podawane liczby wahają się od 1200 do 3000, ofiar udokumentowanych w wyniku ekshumacji jest 309.
Po wojnie w Dolinie Śmierci powstał kompleks martyrologiczny, który obecnie stanowi część Sanktuarium Królowej Męczenników, Kalwarii Bydgoskiej – Golgoty XX wieku. W górnej części wąwozu znajduje się głaz z tablicą pamiątkową oraz symboliczna mogiła w formie szeregu betonowych grobów, rozmieszczonych po obu stronach drogi. Przez wąwóz prowadzi Droga Krzyżowa, która rozpoczyna się w jego dolnej części przy symbolicznej bramie i kończy na wzgórzu, gdzie znajduje się monumentalna Stacja XII („Brama do nieba”).
Tereny i obiekty wojskowe
Historia wojskowego wykorzystania lasów położonych na północ od Bydgoszczy rozpoczęła się pod koniec XIX wieku, kiedy w pobliżu osiedla Jachcice (dawniej miejscowość Zachcice, później niem. Jachschirz, Jadgschütz, po 1920 r. Jachcice) powstał wojskowy plac ćwiczeń (niem. Exerzierplatz) dla piechoty i artylerii pruskiego garnizonu stacjonującego w Bydgoszczy. Na potrzeby poligonu wylesiono piaszczysty i płaski obszar położony na wschód od obecnej ulicy Saperów.
Plac ćwiczeń był użytkowany przez wojsko polskie w dwudziestoleciu międzywojennym oraz przez Niemców w czasie II wojny światowej. Po wojnie większość terenu przekazano Lasom Państwowym i zalesiono. Z dawnych obiektów poligonu zachowały się strzelnice: w części południowo-wschodniej – czynna, używana przez wojsko, oraz w części północno-wschodniej – nieczynna, porośnięta przez las, z obwałowaniami ziemnymi i czytelnym rowem strzeleckim (osią strzelań) o długości około 700 metrów.
W 1916 roku na północ od obecnej ulicy Grunwaldzkiej powstały pruskie zakłady zbrojeniowe. W okresie międzywojennym znajdowała się tutaj podlegająca Wojsku Polskiemu Przetwórnia Materiałów Wybuchowych, a następnie wojskowa składnica materiału intendenckiego. W pierwszych dniach września 1939 roku w składnicy działał wojskowy posterunek wczesnego ostrzegania.
Po wkroczeniu Niemców składnicę zajęła Luftwaffe, która uruchomiła w niej zakład produkcji amunicji lotniczej – Luftamunitionsanstalt 1/II Bromberg. W zakładzie, nazywanym przez mieszkańców Bydgoszczy Luftmuną lub po prostu Muną, produkowano amunicję strzelecką do karabinów i pistoletów, granaty artyleryjskie kal. 75 mm, bomby lotnicze o wagomiarach 10, 50, 250, 500 i 1000 kg i ćwiczebne bomby betonowe, a także wykonywano elaborację starej oraz zdobycznej amunicji.
Niemcy dokonali znacznej rozbudowy zakładu w kierunku północnym. Według doniesień polskiego wywiadu AK, w nowej części prowadzono prace związane z produkcją pocisków V-1. Była to tak zwana Tajna Muna, w której pracowali wyłącznie Niemcy, podczas gdy w starej części fabryki zatrudniano robotników polskich.
W styczniu 1945 roku zakład został zaminowany, jednak Niemcy nie zdążyli wysadzić go w całości przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Według opowieści krążących po wojnie (i powtarzanych także dzisiaj), jakiś czas później Niemcy zorganizowali rajd doborowej dywizji SS, która miała przedrzeć się na teren fabryki i wysadzić jej tajną część (wersja niepotwierdzona przez historyków).
Luftmuna, zachowane schrony przeciwlotnicze:
Po wojnie w rozbudowanej, północnej części dawnej Luftmuny założono skład amunicji strzeleckiej i artyleryjskiej (JW 2946). Od 1951 roku funkcjonował on jako 12 Okręgowy Skład Amunicji, który po reorganizacji w roku 1999 został włączony do 4. Rejonowej Bazy Materiałowej.
Dawne powojenne składy wojskowe:
W 2011 roku władze wojskowe podjęły decyzję o likwidacji składu. Demilitaryzacja rozległego terenu o powierzchni około 240 ha trwała do końca 2012 roku i była pierwszą w Polsce tego rodzaju akcją przeprowadzoną na tak dużą skalę.
Z terenu składu usunięto przestarzałą już w tamtym czasie amunicję (w latach 2005-2012 wywieziono w sumie około 9 tys. ton amunicji), rozebrano budynki i przeprowadzono prace saperskie w celu oczyszczenia terenu z wszelkich niebezpiecznych materiałów.
W trakcie tych prac odnaleziono wiele militariów o dużej wartości historycznej i muzealnej, m.in. trzynaście polskich bomb lotniczych wz. 27 w wersji ćwiczebnej (były to pierwsze bomby produkowane w Polsce po odzyskaniu niepodległości), pięć polskich tabliczek ewidencyjnych, które w okresie międzywojennym wisiały na budynkach magazynowych (tabliczki z oznaczeniem OK VIII, czyli Okręgu Korpusu VIII, którego dowództwo mieściło się w Toruniu) oraz niemieckie bomby kasetowe Sprengbombe Dickwandig 2 kg wraz z zasobnikiem do jednoczesnego przenoszenia 24 egzemplarzy.
Po zabezpieczeniu saperskim dawne tereny wojskowe przekazano Lasom Państwowym. Dziś najbardziej czytelną pozostałością kompleksu wojskowego jest dawny układ komunikacyjny z regularną siecią dróg (w północnej części – drogi betonowe). Zachowały się także pojedyncze schrony, zarysy ziemne budynków (m.in. magazynów), fragmenty fundamentów oraz zalegający w wielu miejscach gruz ceglany i betonowy. W kilku zachowanych budynkach powojennej jednostki wojskowej planowane jest uruchomienie filii Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy.
Kolej w lesie
W 1895 roku uruchomiono wąskotorową linię kolejową łączącą Bydgoszcz z Koronowem. Kolejka była częścią Bydgoskiej Kolei Powiatowej (niem. Bromberger Kreisbahnen) i szybko zyskała popularność wśród mieszkańców i turystów przybywających do lasów smukalskich oraz do kompleksów wypoczynkowych i sanatorium w Smukale i Opławcu. Linia biegła przez kilka przepraw na Kanale Bydgoskim i Brdzie, w tym przez most niedaleko Koronowa – jeden z najwyższych tego typu obiektów w Europie.
W 1907 roku uruchomione zostało odgałęzienie kolejki biegnące ze Smukały przez przez nowy most na Brdzie do leżącego na drugim brzegu rzeki Maksymilianowa. W Smukale powstała wtedy stacja węzłowa, a obok niej – popularna letnia restauracja z drewnianą zabudową. Była tutaj duża sala restauracyjna na 100 osób, z miejscem dla orkiestry i do tańca, mniejsze altany oraz muszla koncertowa. Po wysadzeniu mostu nad Brdą w roku 1939 stacja straciła węzłowe znaczenie, a część murowanego budynku stacyjnego wynajął restaurator. Po wojnie drewniane budynki były stopniowo rozbierane (część z nich stała jeszcze w latach 60. XX wieku). Kolejka działała do roku 1970. Restauracja w budynku stacji przeżyła ją o blisko 20 lat – była czynna do końca lat 80. XX wieku. Dziś budynek dawnej stacji i restauracji leśnej jest opuszczony. Nie istnieją także tory kolejki – o ich dawnym przebiegu pośrednio świadczy istniejący obecny układ dróg, które poprowadzono częściowo po śladzie torów.
Dawna stacja kolejowa i restauracja leśna Smukała:
Koniec części drugiej, ostatniej.
Wybór materiałów wykorzystanych w tej części przewodnika:
Drozdowski Krzysztof, 2018, Tajemnica Doliny Śmierci. Bydgoszcz-Fordon, droga do prawdy 1939-2018, Warszawa.
Drozdowski Krzysztof, 2019, Wojenne sekrety Bydgoszczy, Warszawa.
Jaszowski Tadeusz, 1983, Obrona przedmościa bydgoskiego w 1939 r., w: Kalendarz Bydgoski na Rok 1984, R. 17, s. 51, wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej: https://kpbc.ukw.edu.pl/dlibra/publication/17512/edition/26626/content dostęp 24.06.2021.
Kaliński Arkadiusz, 2010, Zarys historii garnizonu pruskiego w Bydgoszczy, w: Kronika Bydgoska, XXXI 2009, s. 47, wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/92407/edition/96436/content dostęp 24.06.2021.
Mapy archiwalne:
Karte von Ost-Preussen nebst Preussisch Litthauen und West – Preussen nebst dem Netzdistrict 1:150 000, aut. Friedrich Leopold von Schroetter, arkusz XXI Bromberg, Thorn, 1802, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=KvOWP150K
Karte des Bromberger Kreises: Regr.-Bezk. Bromberg 1:150 000, 1848, źródło: https://polona.pl/search/?query=Karte_des_Bromberger_Kreises&filters=public:1
Karte des Deutschen Reiches 1:100 000, arkusz 225 Bromberg, ca 1890, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=KDR100
Messtischblatt 1:25 000, 1876-1916, arkusze: 2675 (1262) Grutschno, 2772 (1344) Slupowo, 2773 Wtelno, 2774 Zolendowo, 2775 Rasmushausen, 2872 (1425) Slesin, 2873 (1426) Bromberg (West), 2874 (1427) Bromberg (Ost), 2875 (1428) Fordon, 2972 (1505) Schubin, 2973 Zielonke, 2974 Hopfengarten, 2975 (Schulitz), źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=TK25, https://kartenforum.slub-dresden.de/en/vkviewer/main/show/.
Szczegółowa mapa topograficzna Polski WIG 1:25 000, 1932-1939, arkusze: P35-S26-G Koronowo, P35-S26-H Stronno, P35-S26-I Topolno, P36-S25-C Sicienko, P36-S25-F Ślesin, P36-S25-I Szubin, P36-S26-A Tryszczyn, P36-S26-B Osielsko, P36-S26-C Dąbrowa Chełmińska, P36-S26-D Bydgoszcz-zachód, P36-S26-F Fordon, P36-S26-G Zielonka, P36-S26-H Brzoza, P36-S26-I Kabat, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=WIG25
Taktyczna mapa Polski 1:100 000, 1920-1937, arkusze: P35-S26 Koronowo, P36-S25 Nakło, P36-S26 Bydgoszcz, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=WIG100
Amerykańska mapa topograficzna, 1:50 000, 1963, źródło: https://staremapy.bydgoszcz.pl/
Źródła map archiwalnych: Mapster: http://igrek.amzp.pl/
Virtuelles Kartenforum 2.0: https://kartenforum.slub-dresden.de/en/vkviewer/main/show/#
Stare mapy Bydgoszczy i okolic: https://staremapy.bydgoszcz.pl/
Strony www:
Mogiły/pomniki – świadectwa hitlerowskich zbrodni, wątek na Forum Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków Bunkier: https://www.forum.bsmz.org/viewtopic.php?f=41&t=432&start=20 dostęp lipiec 2021.
Niemieckie represje wobec ludności Bydgoszczy (1939), artykuł na portalu Wikipedia: https://pl.wikipedia.org/wiki/Niemieckie_represje_wobec_ludno%C5%9Bci_Bydgoszczy_(1939) dostęp lipiec 2021.
Prace archeologiczne przy umocnieniach Przedmościa Bydgoskiego koło Kruszyna (schron nr 5, obecnie skansen historyczno-wojskowy): http://www.archeologiabydgoska.pl/bydgoskie_przedmoscia/ dostęp 24.06.2021.
„Przedmoście Bydgoskie” podczas pierwszych dni września, artykuł na stronie Szlaki Pamięci Województwa Kujawsko-Pomorskiego: http://4ict.pl/szlaki_pamieci/index.php?option=com_content&view=article&id=52:przedmocie-bydgoskie-podczas-pierwszych-dni-wrzenia-zielonczyn-kruszyn-osowiec&catid=34:szlak-walki–ii-wojna-wiatowa&Itemid=60 dostęp 24.06. 2021.
Dokumenty i materiały planistyczne:
Powiatowy program opieki nad zabytkami powiatu bydgoskiego na lata 2021-2024, Bydgoszcz 2020, https://bip.powiat.bydgoski.pl/?a=10825 dostęp 29.06.2021.
Tablice informacyjne:
Tablica przy skansenie historyczno-wojskowym „Przedmoście Bydgoskie”.