Kompleks leśny leżący na północ od Bydgoszczy to pozostałość prastarej puszczy granicznej, która w czasach plemiennych i we wczesnym średniowieczu rozdzielała dwie historyczne krainy – Pomorze i Kujawy. Pograniczny charakter oznaczał płynne granice, brak stabilizacji politycznej, niekończące się najazdy, a w konsekwencji – opóźniony rozwój osadnictwa i gospodarki. Spokój zapanował tutaj na krótko w pierwszej połowie XII wieku, kiedy książę Bolesław Krzywousty założył w nadwiślańskim grodzie Wyszogród kasztelanię, uważaną za pramatkę historycznej ziemi bydgoskiej. Po śmierci księcia walki rozgorzały jednak na nowo, a jako nowy pretendent do panowania na tym terenie wystąpił zakon krzyżacki.
Graniczna puszcza, tworząca naturalną barierę przed wzajemnymi najazdami, pozostała nietknięta aż do połowy XIII wieku. Dopiero wtedy książę kujawski Kazimierz I, syn Konrada I Mazowieckego, sprowadził tutaj cystersów – ówczesnych ekspertów od zagospodarowywania dziewiczych terenów. Cel przyświecający działaniom księcia był jasny: integracja pogranicza z pozostałą częścią Kujaw. Zakonnicy osiedli w Byszewie, z którego w następnych latach kierowali akcją kolonizacji i zagospodarowania północnej części obecnego powiatu bydgoskiego, przenosząc w międzyczasie swoją siedzibę do obecnego Koronowa.
Struktura własności, która wykształciła się na tym terenie w średniowieczu, przetrwała w prawie niezmienionym stanie aż do końca okresu staropolskiego. Jej charakterystyczną cechą był duży udział własności kościelnej. Największym posiadaczem ziemskim pozostał klasztor w Koronowie, którego latyfundium pod koniec XIV wieku obejmowało blisko pięćdziesiąt miejscowości położonych w obecnych powiatach: bydgoskim i nakielskim. Swoje posiadłości posiadało także biskupstwo kujawskie (Osielsko, Niemcz, Dobrcz, Kusowo). Do uposażenia parafii fordońskiej należała wieś Jarużyn wraz z okolicznym lasem (tradycja odrębności tego lasu zachowała się w nazwie Księży Las). Niewielką część stanowiła własność szlachecka i miejska (wójtostwo bydgoskie).
Po pierwszym rozbiorze Polski cały omawiany teren został włączony do Prus. Wsie i folwarki szlacheckie oraz królewskie zostały przejęte przez państwo i przekazane osadnikom niemieckim, a dobra kościelne rozparcelowano lub włączono do domen królewskich.
Większość przejętych lasów weszła w skład Królewskich Lasów Bydgoskich (niem. Die Königliche Bromberger Forst), które obejmowały także leżące na południe od miasta obszary obecnej Puszczy Bydgoskiej. Na przełomie XVIII i XIX wieku w lasach tych władze pruskie zapoczątkowały planową gospodarkę leśną, z którą związane było między innymi wprowadzenie nowoczesnych form administracji oraz podziału powierzchniowego, zoptymalizowanego pod kątem eksploatacji i pozyskania drewna. W pierwszej połowie XIX wieku powstało nadleśnictwo rządowe z siedzibą w Jachcicach (niem. Jadgschütz), a w roku 1886 nadleśnictwo w Wtelnie (niem. Strlelitz). W roku 1909 siedziba tego ostatniego została przeniesiona do Żołędowa. Nazwy używane dzisiaj dla tych lasów – Las Gdański, Las Koronowski, Las Jastrzębie, są stosunkowo młode i pojawiają się dopiero na mapach powojennych.
Zamczysko
Imponującym świadectwem najstarszych dziejów tego terenu są pozostałości grodu na Górze Zamkowej (Zamczysko) koło Myślęcinka. Grodzisko znajduje się na północnym skraju Lasu Gdańskiego, na wzgórzu, na krawędzi wysoczyzny morenowej. Przyjmuje się, że gród powstał około VI wieku i był zamieszkany przynajmniej w dwóch fazach, plemiennej i wczesnośredniowiecznej, od VI do X wieku. W okresie plemiennym (przed powstaniem państwa polskiego) pełnił prawdopodobnie rolę ważnego, ponadlokalnego ośrodka władzy, dorównującego swoim znaczeniem drugiemu ważnemu grodowi obecnego regionu bydgoskiego, który znajdował się w Strzelcach Dolnych.
Na podstawie badań archeologicznych prowadzonych jeszcze w okresie międzywojennym ustalono, że osiedle na Górze Zamkowej było otoczone wałem drewniano-ziemnym, wzmocnionym glinianym przedwalem oraz dookolną suchą fosą, sprzężoną z dodatkowym ramieniem fosy poprzecznej. Rozbudowany system fortyfikacji oraz odkryte detale oporządzenia rycerskiego wskazują, że Zamczysko jeszcze we wczesnym średniowieczu było ważnym punktem strategicznym w międzyrzeczu Brdy i Wisły (Biskup 1991: 56).
Wały Kujawskie
W lasach pomiędzy bydgoskimi osiedlami Czyżkówko i Osowa Góra znajdują się dwa wały ziemne o długości około 1,2 km (wał południowy) i 1 km (wał północny). Wały biegną równolegle do siebie, w odległości około 1,6-1,8 km. Ich czytelność w terenie jest różna w zależności od miejsca. Na odcinkach najlepiej zachowanych ich wysokość dochodzi do 1,5 m, a szerokość do 6 m. Wzdłuż wałów prowadzą rowy, które powstały prawdopodobnie po wybraniu ziemi do budowy. Wśród historyków i archeologów nie ma zgodności co do czasu powstania i przeznaczenia nasypów. Według starszych teorii miały to być wały obronne wzniesione w IX-X wieku na niespokojnym pograniczu kujawsko-pomorskim. Niewykluczone jednak, że nasypy powstały dopiero w epoce nowożytnej i pełniły funkcję znaków granicznych.
Pierwsze wzmianki o tajemniczych wałach nazywanych przez miejscową ludność Szwedzkimi Okopami lub Szwedzkimi Szańcami (Schwedenschanze), pochodzą z lat osiemdziesiątych XIX wieku. W pierwszej połowie XX wieku nasypy zaznaczano na niemieckich i polskich mapach wojskowych, opisując je jako Stare Okopy (Alte Schanze). Określenie Wały Kujawskie (nazwa zapisywana w różnych opracowaniach wielką lub małą literą) zostało użyte po raz pierwszy przez poznańskich historyków, Wiesława Posadzego i Andrzeja Wędzkiego, którzy zajmowali się tym tematem w połowie lat pięćdziesiątych XX wieku. To oni byli autorami koncepcji, według której wały zbudowano w IX-X wieku w celu obrony północnej granicy Kujaw przed najazdami ze strony Pomorzan. Wały Kujawskie miały wypełniać lukę w granicznym systemie obronnym pomiędzy grodem w Pawłówku na zachodzie oraz Brdą i grodem w Bydgoszczy na wschodzie. W latach osiemdziesiątych XX wieku koncepcję poznańskich historyków skorygowała i rozwinęła Elżbieta Kowalczyk.
Po koniec ubiegłego stulecia dotychczasowe ustalenia dotyczące datowania i funkcji wałów poddał krytyce historyk Lech Łebik. Wskazał on między innymi, że wały nie mogły funkcjonować jako skuteczna linii obronna w realiach militarnych ówczesnej epoki, ze względu na zbyt dużą odległość pomiędzy nimi, co uniemożliwiało sprawną komunikację, oraz zbyt dużą – jak na ówczesne możliwości organizacyjne – liczbę żołnierzy niezbędnych do ich obsadzenia. Lech Łebik wysunął jednocześnie alternatywną teorię, wedle której wały zostały usypane pod koniec średniowiecza lub na początku epoki nowożytnej, jako trwałe znaki graniczne na terenie o potwierdzonej źródłowo, skomplikowanej sytuacji własnościowej, na tle której dochodziło do licznych sporów granicznych.
Na chwilę obecną (2021 r.) sprawa datowania i funkcji Wałów Kujawskich pozostaje nierozstrzygnięta. W dokumentacji konserwatorskiej wałów jako stanowiska archeologicznego (karta AZP) wpisane są obydwie wersje – militarna i graniczna.
Wzgórze świętego Rocha
Na zachód od miejscowości Topolno wznosi się zalesione wzgórze, które według miejscowej tradycji było w czasach przedchrześcijańskich miejscem pogańskiego kultu. Czcią miało być także otoczone bijące u stóp wzgórza źródło, którego woda do dzisiaj uważana jest przez mieszkańców za leczniczą.
Po nastaniu chrześcijaństwa pogańskie wierzenia zostały zastąpione przez kult świętego Rocha – patrona osób chorujących na choroby zakaźne. Na przełomie XVI i XVII wieku właściciel tutejszego majątku, chorąży pomorski Samuel Konarski, ufundował na wzgórzu kaplicę pod wezwaniem tego świętego. Przez długi czas odbywały się przy niej przyciągające wielu pielgrzymów odpusty. Podobno w kaplicy znajdowała się pamiętająca czasy pogańskie kamienna misa z tajemniczym wgłębieniem. Przy kaplicy założono cmentarz dla ofiar chorób zakaźnych. Z czasem kult świętego Rocha wygasł, a kaplica uległa zniszczeniu. Jej ostateczny rozpad nastąpił w XIX wieku, po tym, jak władze niemieckie nie wyraziły zgody na odbudowę. Z murów pozostał ceglany gruz. Obok stoi duży, żeliwny krzyż, być może cmentarny – kilka metrów dalej znajduje się bowiem dawny cmentarz rodzinny właścicieli Topolna: Jeżewskich i Kublickich-Piottuchów. Szczątki pochowanych tu osób zostały przeniesione do kościoła w Topolnie, na cmentarzu przetrwał kamienny nagrobek rodziny Kublickich-Piottuchów.
W 2005 roku z inicjatywy nauczycielki Zespołu Szkół w Zbrachlinie Krystyny Zbielskiej w Topolnie powstała ścieżka dydaktyczna im. Jana Pawła II, której częścią jest droga krzyżowa prowadząca od źródła na szczyt wzgórza (Habel 2020). W listopadzie 2020 roku członkowie Stowarzyszenia Miłośników Historii „Łuczniczka” pod kierunkiem archeologa Wojciecha Siwiaka przeprowadzili w rejonie kaplicy prace poszukiwawcze. W ich trakcie odkryli fragmenty fundamentów oraz kute gwoździe, fragment żelaznego krzyża i dachówki. Prace mają być kontynuowane w następnych latach (Wojciekiewicz 2020).
Dawne cmentarze ewangelickie
Dawne cmentarze ewangelickie to najstarsze miejsca pamięci w lasach na północ od Bydgoszczy. Większość z nich została założona w XIX wieku i była czynna do końca II wojny światowej, po której miejscowa ludność wyznania ewangelickiego, przeważnie narodowości niemieckiej, opuściła te tereny na mocy postanowień powojennych. Ślady dawnych cmentarzy są już dzisiaj mało czytelne. Ich granice są przeważnie zatarte, brakuje pozostałości ogrodzeń i bram. Tylko w kilku miejscach zachowały się fragmenty nagrobków i pojedyncze płyty z inskrypcjami.
Koniec części pierwszej.
Wybór materiałów wykorzystanych w tej części przewodnika:
Biskup Marian (red.), 1991, Historia Bydgoszczy. Tom I. Do roku 1920, Warszawa-Poznań.
Kowalczyk Elżbieta, 1987, Systemy obronne wałów podłużnych we wczesnym średniowieczu na ziemiach polskich, Wrocław-Warszawa, s. 104-122.
Łbik Lech, 1997, Zagadkowe rowy i wały ziemne na bydgoskim Czyżówku i Osowej Górze, w: Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu, zeszyt 2, Bydgoszcz, s. 9-17, wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej: https://kpbc.ukw.edu.pl/dlibra/publication/41953/edition/49793?language=pl dostęp 22.07.2021.
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Nakładem Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego i Władysława Walewskiego, Warszawa 1880-1902. Wersja online: http://dir.icm.edu.pl/Slownik_geograficzny/.
Walczak Emilia, Cmentarz choleryczny w Bożenkowie, w: Bydgoski Informator Kulturalny, wydanie internetowe, 1 grudnia 2020, s.3, https://issuu.com/bik_/docs/bik_2020-12-issuu, dostęp 29.06.2021.
Mapy archiwalne:
Karte von Ost-Preussen nebst Preussisch Litthauen und West – Preussen nebst dem Netzdistrict 1:150 000, aut. Friedrich Leopold von Schroetter, arkusz XXI Bromberg, Thorn, 1802, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=KvOWP150K
Karte des Bromberger Kreises: Regr.-Bezk. Bromberg 1:150 000, 1848, źródło: https://polona.pl/search/?query=Karte_des_Bromberger_Kreises&filters=public:1
Karte des Deutschen Reiches 1:100 000, arkusz 225 Bromberg, ca 1890, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=KDR100
Messtischblatt 1:25 000, 1876-1916, arkusze: 2675 (1262) Grutschno, 2772 (1344) Slupowo, 2773 Wtelno, 2774 Zolendowo, 2775 Rasmushausen, 2872 (1425) Slesin, 2873 (1426) Bromberg (West), 2874 (1427) Bromberg (Ost), 2875 (1428) Fordon, 2972 (1505) Schubin, 2973 Zielonke, 2974 Hopfengarten, 2975 (Schulitz), źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=TK25, https://kartenforum.slub-dresden.de/en/vkviewer/main/show/.
Szczegółowa mapa topograficzna Polski WIG 1:25 000, 1932-1939, arkusze: P35-S26-G Koronowo, P35-S26-H Stronno, P35-S26-I Topolno, P36-S25-C Sicienko, P36-S25-F Ślesin, P36-S25-I Szubin, P36-S26-A Tryszczyn, P36-S26-B Osielsko, P36-S26-C Dąbrowa Chełmińska, P36-S26-D Bydgoszcz-zachód, P36-S26-F Fordon, P36-S26-G Zielonka, P36-S26-H Brzoza, P36-S26-I Kabat, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=WIG25
Taktyczna mapa Polski 1:100 000, 1920-1937, arkusze: P35-S26 Koronowo, P36-S25 Nakło, P36-S26 Bydgoszcz, źródło: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=WIG100
Amerykańska mapa topograficzna, 1:50 000, 1963, źródło: https://staremapy.bydgoszcz.pl/
Źródła map archiwalnych: Mapster: http://igrek.amzp.pl/
Virtuelles Kartenforum 2.0: https://kartenforum.slub-dresden.de/en/vkviewer/main/show/#
Stare mapy Bydgoszczy i okolic: https://staremapy.bydgoszcz.pl/
Strony www:
Lapidaria – zapomniane cmentarze Pomorza: http://lapidaria.wikidot.com/start dostęp sierpień 2021.
Dokumenty i materiały planistyczne:
Powiatowy program opieki nad zabytkami powiatu bydgoskiego na lata 2021-2024, Bydgoszcz 2020, https://bip.powiat.bydgoski.pl/?a=10825 dostęp 29.06.2021.
Tablice informacyjne:
Tablica informacyjna przy źródle św. Rocha w Topolnie