Zwykły-niezwykły Las Bemowski

O podwarszawskim lesie, który niemal w całości zniknął pod koniec XVIII stulecia, a następnie powrócił na swoje miejsce po drugiej wojnie światowej, zakrywając przy okazji pozostałości wielkiej inwestycji technicznej z czasów II Rzeczpospolitej

Spis treści

Gdzie to jest? – Historia – Co oglądać? – Radiostacja Babice – Cmentarz wojenny w Starych Babicach – Pomnik żołnierzy Armii Krajowej – Figura Matki Bożej na Boernerowie – Umocnienia z czasów drugiej wojny światowej – Katastrofa lotnicza z 2004 roku – Dawne obiekty lotniska Warszawa-Babice – Mapa miejsc – Wykorzystane materiały

Gdzie to jest?

Las Bemowski leży na północno-zachodnich rubieżach Warszawy, częściowo w granicach administracyjnych stolicy, a częściowo na terenie gminy Stare Babice. Na mapie satelitarnej widać, że tworzy on zwartą, zieloną enklawę, wciśniętą pomiędzy osiedle Boernerowo i lotnisko Warszawa-Babice na wschodzie oraz gęstą zabudowę mieszkalną i tereny przemysłowe wokół dawnego wysypiska śmieci Radiowo na wschodzie. Jego nazwa jest toponimem współczesnym i posiada charakter zwyczajowy. Na mapach archiwalnych nie znajdziemy dla tego miejsca żadnych nazw własnych. Dane z literatury wskazują, że w przeszłości jego wschodnia część była określana jako las babicki. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych podaje nazwę Las Boernerowski, która pochodzi od wspomnianej dzielnicy.

Historia

Dzisiejszy Las Bemowo powstał w większości dopiero w wyniku nasadzeń prowadzonych w latach pięćdziesiątych XX wieku. Nie znaczy to oczywiście, że lasu nie było tu wcześniej. W odległej przeszłości cały ten teren stanowił fragment rozległej puszczy, która rozciągała się na północny zachód od Warszawy – jej pozostałością jest obecna Puszcza Kampinoska. Lasy te należały w średniowieczu do książąt mazowieckich, a po przyłączeniu Mazowsza do Korony Polskiej na początku epoki nowożytnej zostały włączone do dóbr królewskich. Część z nich w wyniku nadań książęcych i królewskich przeszła z czasem w ręce prywatne lub kościelne, zasilając między innymi klucze dóbr: Babice, Lipków i Zielonki.

Sąsiadujące z Warszawą południowo-wschodnie rubieże puszczy były od średniowiecza wystawione na intensywną presję osadniczą, która doprowadziła z czasem do fragmentacji zwartego kompleksu leśnego, a w niektórych miejscach do całkowitego wylesienia. Taki właśnie los spotkał teren obecnego Lasu Bemowo.

Jeszcze na mapie z roku 1783 zaznaczony jest niewielki, zwarty kompleks leśny pomiędzy Babicami i Lipkowem, posiadający fizyczne połączenie z głównym kompleksem puszczańskim (Perthees 1783). Na mapach późniejszych na tym obszarze występują już tylko podmokłe łąki i pastwiska, wśród których zaznaczone są pojedyncze grupy drzew (Gilly 1803, TKKP 1843, KDR 1907). Jedyną pozostałością dawnego lasu jest w tym czasie niewielki fragment w części wschodniej, pomiędzy późniejszym fortem IIa Babice i osiedlem Boernerowo.

Być może do tego niewielkiego fragmentu odnosi się występujące w literaturze określenie las babicki. Las ten miał stanowić punkt zborny dla grupy powstańców po nieudanej próbie uwolnienia z cytadeli warszawskiej w kwietniu 1863 roku więzionego przez Rosjan Jarosława Dąbrowskiego. Spisek wykryto, do ataku na cytadelę i uwolnienia Jarosława Dąbrowskiego nie doszło. Powstańcy, aby nie wpaść w ręce Rosjan uciekali z Warszawy do Puszczy Kampinoskiej. Punktem zbornym był las babicki. Wielu zostało złapanych, a z tych, którzy dotarli do lasku babickiego mjr Walery Remiszewski sformował odział i szybko ruszyli przez Lipków do Truskawia na nocleg (Stare Babice…, 144).

W XIX wieku zachodnia część opisywanego terenu należała do majątku Babice, który w latach osiemdziesiątych tego stulecia rozciągał się pomiędzy Mościskami na północy, Babicami Nowymi i Wieruchowem na południu oraz Zielonkami na zachodzie (Stare Babice…, 160). Od wschodu dzisiejszy Las Bemowo sąsiadował lub wchodził w skład rosyjskiego poligonu artyleryjskiego i saperskiego, założonego na gruntach przejętych przez armię carską po upadku powstania styczniowego.

Warto w tym miejscu wspomnieć, że tereny położone na wschód od Lasu Bemowo posiadają długą historię związaną z wykorzystaniem wojskowym. Ze względu na strategicznie położenie na przedpolach stolicy, stanowiły one miejsce koncentracji nacierających na Warszawę wojsk pruskich (podczas powstania kościuszkowskiego) i rosyjskich (podczas powstanie listopadowego).

Według miejscowej tradycji, istniejące tu niegdyś wzniesienia Szwedzkich Górek (Szwedzkie Wysoty 1907, Góry Szwedzkie 1933) powstały jako umocnienia w okresie wojen szwedzkich z XVII wieku. Wersja ta nie została potwierdzona przez żadne badanie naukowe, według innej hipotezy Szwedzkie Górki powstały w drugiej połowie XIX wieku w okresie istnienia wspomnianego poligonu. W latach 80. XIX wieku Rosjanie wybudowali tu dwa forty, wzniesione w ramach modernizacji i rozbudowy Twierdzy Warszawa (Fort II Wawrzyszew, Fort IIa Babice).

Po odzyskaniu niepodległości dawny rosyjski poligon został przejęty przez państwo polskie. W latach dwudziestych na gruntach obecnego Lasu Bemowo zrealizowano jedną z największych inwestycji technicznych międzywojennej Polski, jaką była budowa w latach 1922-1923 Transatlantyckiej Radiotelegraficznej Centrali Nadawczej (dalej: TRCN, Radiostacja Babice).

Oprócz obiektów samej TRCN, na wschód od niej powstało wówczas osiedle dla pracowników radiostacji oraz pracowników firm związanych z obsługą Radiostacji i ich rodzin (początkowo dwa piętrowe budynki wielorodzinne, następnie Osiedle Łączności 1932-1935, od 1936 Boernerowo, od 1947 Bemowo, od 1987 ponownie Boernerowo).

W latach trzydziestych las babicki pełnił funkcję parku dla mieszkańców tego osiedla. O pięknym parku babickim można było w tym czasie przeczytać między innymi w relacji z dziennikarskiej wycieczki do TRCN opublikowanej na łamach czasopisma „Łącznik Pocztowy” z 1935 roku (Galis 1935).

Podczas kampanii wrześniowej 1939 roku doszło na tym terenie do zaciętych walk pomiędzy polskimi obrońcami i nacierającymi na Warszawę Niemcami. Główne zadanie obrony TRCN i Osiedla Boernerowo powierzono żołnierzom III Batalionu 26 Pułku Piechoty 5 Dywizji Piechoty pod dowództwem majora Jacka Decowskiego. Polacy utrzymywali pozycję, określaną jako Reduta Babice lub Reduta Boernerowo, od 15/16 do 27 września, rezygnując z dalszej walki dopiero w obliczu poważnych strat i ogólnej złej sytuacji na froncie.

W czasie okupacji na terenie TRCN stacjonowali Niemcy, którzy we wrześniu 1939 roku przejęli sprawną Radiostację i korzystali z niej przez cały okres wojny. Podczas Powstania Warszawskiego rejon dzisiejszego Lasu Bemowo był miejscem przerzutów ludzi i uzbrojenia pomiędzy Kampinosem a walczącą Warszawą.

2 sierpnia 1944 roku w pobliżu nieistniejącej obecnie drogi łączącej Boernerowo z Wawrzyszewem doszło do potyczki pomiędzy kompanią z Obwodu AK „Żywiciel” pod dowództwem por. Jerzego Terczyńskiego ps. „Starża” a pododdziałem niemieckiej Dywizji Pancerno-Spadochronowej „Hermann Göring”. Nieco później przez teren TRCN przedzierała się do Puszczy Kampinoskiej grupa żołnierzy harcerskiego batalionu „Zośka”, odcięta wcześniej przez Niemców na Woli.

W styczniu 1945 roku Niemcy wycofali się z dzisiejszego Lasu Bemowo, wysadzając wcześniej obiekty Radiostacji, która nie została już później odbudowana. W latach pięćdziesiątych rozpoczęto zalesianie, które doprowadziło do ukształtowania Lasu Bemowo w jego obecnych granicach. Część jego gruntów była wykorzystywana dla celów wojskowych. W latach 1953-2001 stacjonowały tu wojska radiotechniczne, najpierw w sile kompanii, a następnie batalionu, natomiast w części północnej powstały obiekty związane z lotniskiem Warszawa-Babice (lotnisko Bemowo).

Jednocześnie przez wiele dziesiątków lat trwała postępująca degradacja pozostałości TRCN, połączona ze stopniowym zacieraniem pamięci o tym miejscu. Proces ten został zatrzymany dopiero w czasach współczesnych, kiedy za sprawą miłośników historii oraz lokalnych samorządowców nastąpiło odrodzenie zainteresowania historią Radiostacji Babice i kiedy podjęte zostały starania o jej ochronę, uwieńczone wpisaniem tego obiektu do rejestru zabytków oraz projektem utworzenia parku kulturowego na terenie dawnej TRCN.

Co oglądać?

Najważniejszym i najciekawszym zabytkiem Lasu Bemowo są pozostałości Transatlantyckiej Radiotelegraficznej Centrali Nadawczej (potocznie: Radiostacja Babice, Radiostacja Boernerowo). Zachowane do naszych czasów fragmenty Radiostacji stanowią materialne świadectwo wybitnych osiągnięć polskiej myśli technicznej okresu międzywojennego. W terenie nie wyglądają one co prawda imponująco, ale w swojej kategorii są obiektem o charakterze unikalnym, bez odpowiednika w skali całego kraju.

Wysoką wartość zabytkową i historyczną posiadają miejsca pamięci związane z kampanią wrześniową 1939 roku i okupacją niemiecką: cmentarz wojskowy w Starych Babicach oraz pomnik AK w pobliżu Osiedla Boernerowo. Obiektem o wysokich walorach artystycznych oraz interesującej historii jest usytuowana przy pomniku AK figura Matki Bożej z Dzieciątkiem.

Na całym omawianym terenie znajdują się zachowane w różnym stanie umocnienia z czasów drugiej wojny światowej. W części północnej zlokalizowane jest jeszcze jedno miejsce pamięci, upamiętniające wypadek lotniczy z 2004 roku. Także w części północnej znajduje się kilka zrujnowanych budynków, które dawniej wchodziły w skład infrastruktury lotniska Warszawa-Babice, a po opuszczeniu zostały zamienione przez anonimowych artystów w kolorową galerię graffiti.

Najlepszym dowodem na duże znaczenie walorów kulturowych Lasu Bemowo jest fakt, że na tym stosunkowo niewielkim obszarze znajdują się aż trzy obiekty objęte ochroną przez wpis do rejestru zabytków. Są to pozostałości TRCN, cmentarz wojenny w Starych Babicach i figura Matki Bożej na Boernerowie. W dalszej części artykułu przyjrzyjmy się bliżej tym miejscom.

Pozostałości Transatlantyckiej Radiotelegraficznej Centrali Nadawczej

Pozostałości TRCN znajdują się na terenie należącym administracyjnie do warszawskich dzielnic Bemowo i Bielany oraz wsi Klaudyn i Janów w gminie Stare Babice. Radiostację wzniesiono na początku lat dwudziestych XX wieku, aby zapewnić odrodzonemu państwu polskiemu komunikację radiotelegraficzną (drogą radiową z wykorzystaniem alfabetu Morse’a) o zasięgu międzynarodowym i międzykontynentalnym, obejmującym oprócz Europy przede wszystkim zamieszkane przez liczną Polonię Stany Zjednoczone.

Radiostacja powstała we współpracy z amerykańską firmą „Radio Corporation of America” (RCA), która dostarczyła projekt oraz niezbędną aparaturę i urządzenia elektryczne. Umowa w tej sprawie została podpisana 4 sierpnia 1921 roku w siedzibie RCA. Była to pierwsza w historii Stanów Zjednoczonych umowa uruchomienia i eksploatacji tego rodzaju urządzenia poza granicami USA.

Prace budowlane rozpoczęto w 1922 roku na należących do Skarbu Państwa gruntach dawnego carskiego poligonu artylerii i wojsk saperskich pomiędzy wsiami Babice i Wawrzyszew. Ze względu na wymogi techniczne anteny, obszar przeznaczony pod budowę miał kształt prostokąta o wymiarach 05-1,2 km x 4 km i powierzchni 460 ha. Celowo wybrano teren podmokły, który dzięki swoim własnościom przewodzącym zapewniał lepsze działanie stacji. Prace budowlane prowadziło przedsiębiorstwo inżynieryjne Towarzystwo Akcyjne Fabryki Machin i Odlewów „K. Rudzki i S-ka”.

Ukończona w 1923 roku instalacja składała się z budynku nadajnika, elektrowni, dziesięciu połączonych przewodami wież antenowych (konstrukcja stalowa, nitowana) o wysokości ponad 126,5 m (dwa zespoły antenowe po pięć masztów) z aparaturą pomocniczą (cewki strojeniowe, okablowanie itp.) oraz trzech żelbetonowych wartowni.

W radiostacji wykorzystano najnowocześniejsze technologie dostępne w tamtych czasach, w tym dwa generatory maszynowe systemu Alexandersona o mocy 200 kW każdy, charakteryzujące się dużą stabilnością pracy, zapewniającą ciągłość łączności oraz jej bardzo duży zasięg. Generatory były zasilane 500 kW silnikiem Diesla umieszczonym w osobnym budynku elektrowni. Aparatura nadawcza zapewniała m.in. całodobową komunikację z USA i możliwość nadawania do 30 słów na minutę w okresie letnim i do 60 w okresie zimowym. Odbiór sygnału następował w wybudowanej razem z Radiostacją stacji odbiorczej w Grodzisku Mazowieckim. Pracę całego zespołu koordynowano w znajdującym się w centrum Warszawy Centralnym Biurze Operacyjnym.

Radiostację uruchomiono 1 października 1923 roku, a 17 listopada miało miejsce jej uroczyste otwarcie z udziałem Prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego oraz najwyższych urzędników państwowych. Momentem symbolicznym podczas tej uroczystości była wymiana za pomocą Radiostacji oficjalnych depesz pomiędzy Prezydentem Wojciechowskim i Prezydentem Stanów Zjednoczonych Johnem Calvinem Coolidge’m Jr.

Budowa TRCN należała do największych inwestycji międzywojennej Polski, a sama Radiostacja stała się symbolem odbudowy kraju oraz manifestacją jego aspiracji i możliwości technicznych. Jak piszą na swojej stronie internetowej miłośnicy Radiostacji zrzeszeni w Stowarzyszeniu Transatlantycka Radiotelegraficzna Centrala Nadawcza, jej Wzniesienie i funkcjonowanie (…) miało ogromne znaczenie strategiczne dla nowo odrodzonego Państwa Polskiego, ponieważ umożliwiło uniezależnienie się od zagranicznych środków komunikacji (w tym brytyjskiego Kabla Transatlantyckiego), a ponadto pozwoliło na wygrywanie międzynarodowych przetargów na przekazywanie depesz innych państw Europy za Atlantyk i Pacyfik (pierwsza łączność z nowo powstałą, japońską stacją długofalową w Yosami). W roku 1927 za pomocą babickiego nadajnika nadawano 65% krajowej korespondencji.

W kolejnych latach Radiostacja była systematycznie modernizowana. W 1926 roku nastąpiło przejście z zasilania własnego na prąd z Elektrowni Okręgowej w Pruszkowie (silniki Diesla pozostały jako zapasowe), w latach 1932-1935 zainstalowano szereg dodatkowych nadajników krótkofalowych, z których cztery nadawały od 1936 roku sygnał radiofoniczny Polskiego Radia dla Zagranicy. W latach 1932-1935 z inicjatywy ówczesnego Ministra Poczty i Telegrafów Augusta Boernera na wschód od TRCN wybudowano osiedle dla pracowników Radiostacji oraz pracowników firm związanych z obsługą TRCN i ich rodzin (Osiedle Łączności, od 1936 Boernerowo, od 1947 Bemowo, od 1987 ponownie Boernerowo).

Po wybuchu drugiej wojny światowej stacja nadawała do 8 września 1939 roku. Podczas kampanii wrześniowej wokół jej terenu toczyły się zacięte walki pomiędzy nacierającymi na Warszawę Niemcami i polskimi obrońcami (III Batalion 26 Pułku Piechoty 5 Dywizji Piechoty pod dowództwem mjr. Jacka Decowskiego). Pomimo rozkazu wydanego 13 września 1939 roku przez Naczelnego Wodza Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego, Radiostacja nie została wysadzona. Niemcy przez cały okres okupacji korzystali z niej między innymi do komunikacji z okrętami podwodnymi.

16 stycznia 1945 roku obiekty TRCN zostały wysadzone przez wycofujące się wojska niemieckie. Ze względu na wielką skalę zniszczeń, po wojnie nie podjęto ich odbudowy. Po zalesieniach dokonanych w drugiej połowie XX wieku pozostałości Radiostacji pokrył las, który całkowicie zmienił pierwotną topografię i krajobraz tego terenu. W kolejnych latach następowała sukcesywna degradacja resztek TRCN, spowodowana demontażem z przeznaczeniem na złom, dewastacją oraz działaniem czynników naturalnych. Jednocześnie następował stopniowy zanik pamięci o TRCN i roli, jaką odegrała ona w historii polskiej techniki komunikacyjnej.

Proces ten został powstrzymany dopiero w czasach współczesnych. W 2015 roku grupa miłośników historii powołała do życia Stowarzyszenie Park Kulturowy Transatlantycka Radiotelegraficzna Centrala Nadawcza. Jego celem jest utworzenie na terenie byłej Radiostacji parku kulturowego oraz placówki muzealnej (wstępna nazwa: Muzeum i Centrum Nauki – Radiostacja Transatlantycka). Do roku 2022 członkowie Stowarzyszenia wykonali między innymi szczegółową dokumentację pozostałości TRCN. Dzięki ich staraniom teren Radiostacji został także objęty ochroną przez wpis do rejestru zabytków (nr 1524 z 1.12.2017 r.). Prowadzona przez Stowarzyszenie i samorząd gminy Stare Babice działalność edukacyjna (m.in.: wydawnictwa, ścieżka edukacyjna z tablicami informacyjnymi i aplikacją mobilną, audycje radiowe i telewizyjne) spowodowała powrót Radiostacji do świadomości historycznej mieszkańców.

Z dawnych obiektów TRCN do naszych czasów zachowały się ruiny budynku nadawczego, żelbetowe fundamenty dziewięciu wież antenowych, podstawy towarzyszących im cewek strojeniowych, większość mas odciągowych, żelbetowe konstrukcje trzech wartowni oraz liczne drobne fragmenty konstrukcji, instalacji i urządzeń. Należy podkreślić, że na świecie zachowane są jedynie dwa urządzenia podobne do nieistniejącej TRCN – jedno w Smithsonian Institute w USA, pochodzące z radiostacji Marion, oraz drugie – czynne do dziś – we wpisanej na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO Radiostacji Varberg w Grimeton w Szwecji.

Pozostałości Radiostacji Babice – ruiny budynku nadajnika

Pozostałości Radiostacji Babice – zespoły wież antenowych

Pozostałości Radiostacji Babice – wartownie

Cmentarz wojenny w Starych Babicach

W południowo-zachodniej części Lasu Bemowo, przy ulicy Generała Władysława Sikorskiego w Starych Babicach, znajduje się cmentarz wojenny, na którym spoczywa 373 ofiar II wojny światowej, żołnierzy i osób cywilnych (liczba podana na obelisku przy wejściu). W większości są to żołnierze Wojska Polskiego polegli podczas kampanii wrześniowej 1939 roku w trakcie obrony rejonu Radiostacji Babice i Osiedla Łączności (Boernerowo), a także: przedzierający się do Warszawy po bitwie nad Bzurą żołnierze z Armii „Pomorze”, 5 policjantów i 79 osób cywilnych, którzy zginęli w tej okolicy we wrześniu 1939 roku oraz grupa powstańców warszawskich, żołnierzy Armii Krajowej, m.in. ze zgrupowania „Kampinos”.

Cmentarz został założony i urządzony w latach 1940-1942 za zgodą władz niemieckich. Swój obecny wygląd i rozplanowanie zawdzięcza przede wszystkim przebudowie i remontom z lat sześćdziesiątych XX wieku (kolejne remonty miały miejsce m.in. w latach: 1992, 2009, 2021).

Nekropolia posiada plan zbliżony do prostokąta o wymiarach 60×40 m i powierzchni około 0,3 ha. Otacza ją ogrodzenie z siatki drucianej na podmurówce betonowej. Wejście prowadzi przez murowaną bramę, w której ściany wmurowano oryginalne hełmy polskiej piechoty z 1939 roku.

Teren cmentarza podzielony jest na prostokątne kwatery z betonowymi krzyżami, na których umieszczono tabliczki z nazwiskami zidentyfikowanych żołnierzy. W centralnym miejscu stoi pomnik z piaskowca, z płaskorzeźbionym Krzyżem Virtuti Militari i napisem: ZGINĘLI W OBRONIE OJCZYZNY/ WALCZĄC Z NIEMIECKIM NAJEŹDŹCĄ.

Bliżej wejścia po prawej stronie głównej alejki znajduje się piaskowcowa mogiła ustawiona w 2009 roku, z nazwiskami nieznanych wcześniej poległych. Przy samym wejściu piaskowcowy obelisk z napisem: CMENTARZ/ WOJENNY ŻOŁ/ NIERZY W.P./ POLEGŁYCH/ W WALKACH WE/ WRZEŚNIU 1939r./ I OFIAR TERRO-/ RU ZAMORDO-/ WANYCH W LA-/ TACH OKUPACJI/ NIEMIECKIEJ/ SPOCZYWA TU/ 373 OFIAR. Obok obelisku tabliczka z informacją o remoncie cmentarza w roku 2021. Przed bramą wejściową tablica informacyjna z fotografiami archiwalnymi.

Cmentarz wpisany jest do rejestru zabytków (nr 1582 z 8.11.1994 r.). Od chwili powstania aż do czasów współczesnych opiekę nad nim sprawują między innymi harcerze, którzy organizują tutaj ceremonie przyrzeczeń harcerskich.

Pomnik żołnierzy Armii Krajowej

Na przeciwległym, wschodnim krańcu Lasu Bemowo znajduje się pomnik żołnierzy Obwodu AK „Żywiciel”. Jest on usytuowany na skraju Osiedla Boernerowo, w pobliżu skrzyżowania ulicy Westerplatte i Grotowskiej. Pomnik upamiętnia polskich żołnierzy poległych w potyczce z Niemcami, do której doszło 2 sierpnia 1944 roku w pobliżu nieistniejącej obecnie drogi łączącej Boernerowo z Wawrzyszewem.

Wycofująca się do Puszczy Kampinoskiej kompania powstańców pod dowództwem por. Jerzego Terczyńskiego ps. „Starża”, złożona w większości z niedoświadczonych i słabo uzbrojonych żołnierzy, została zaskoczona atakiem z dwóch stron, przeprowadzonym przez stacjonujący w tym rejonie pododdział elitarnej niemieckiej Dywizji Pancerno-Spadochronowej „Hermann Göring” (Niemcy prowadzili ostrzał między innymi z lasku/parku babickiego). Z grupy liczącej około 130-150 żołnierzy w walce poległo około 100 powstańców. Niemcy rozstrzelali też wziętych do niewoli jeńców.

W maju 1945 roku bliscy poległych przeprowadzili na własną rękę ekshumację z niektórych powstańczych mogił. Odnaleziono wówczas kilkanaście ciał, które zostały pogrzebane przez rodziny na różnych cmentarzach warszawskich i podwarszawskich. W listopadzie tego samego roku prace ekshumacyjne w miejscu potyczki przeprowadził Polski Czerwony Krzyż. Z dwóch dużych mogił oraz kilkunastu mniejszych wydobyto wówczas 60 zwłok (52 mężczyzn, 7 kobiet, 1 niezidentyfikowane). Zostały one pogrzebane na Cmentarzu Wawrzyszewskim.

4 sierpnia 1946 roku w pobliżu opróżnionych mogił uroczyście poświęcono pamiątkowy głaz z napisem: MIEJSCE UŚWIĘCONE/ MĘCZEŃSKĄ KRWIĄ POWSTAŃCÓW,/ KTÓRZY ZGINĘLI TU W 1944 R./ ZA OJCZYZNĘ./ WIECZNA IM CHWAŁA. W 1949 roku w związku z budową lotniska wojskowego na Bemowie głaz został przeniesiony na obecne miejsce. W latach 90. XX wieku ułożono przed nim tablicę z napisem: TEN GŁAZ UPAMIĘTNIA/ ŚMIERĆ POWSTAŃCÓW/ OBWODU AK/ „ŻYWICIEL”/ POLEGŁYCH W STARCIU Z NIEMCAMI/ W REJONIE BOERNEROWA/ O ŚWICIE 2 SIERPNIA 1944 ROKU/ PODCZAS PRZEMARSZU/ DO PUSZCZY/ KAMPINOSKIEJ.

Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem na Boernerowie

Pomnik AK znajduje się u stóp figury Matki Bożej, która powstała według projektu Jana Golińskiego (1894-1967) – polskiego rzeźbiarza, plastyka i architekta, autora kilku znanych realizacji rzeźbiarskich na terenie stolicy. Pierwotnie rzeźba ta miała być elementem wieńczącym pomnik „Zjednoczenia Ziem Polskich” w Gdyni, zgłoszony w 1928 roku na konkurs zorganizowany w dziesiątą rocznicę odzyskania niepodległości. Projekt w formie latarni morskiej zwieńczonej kompozycją figuralną zajął drugie miejsce, nie został jednak zrealizowany w Gdyni ze względu na brak funduszy. Pracą konkursową zainteresowało się jednak Ministerstwo Poczt i Telegrafów, z którego inicjatywy rzeźbę w zmienionej formie ustawiono na terenie Parku Leśnego przylegającego do Osiedla Łączności (Boernerowo).

Figura w stylu art déco została odlana w brązie, w 1933 roku, w pabianickiej Szkole Rzemieślniczo-Przemysłowej. Rzeźbę ustawiono na wysokim cokole obłożonym płytami z piaskowca, nawiązującym swoją formą do architektury modernistycznej w stylu okrętowym (obłe kształty i relingi). Fundatorem przedsięwzięcia było Ministerstwo Poczt i Telegrafów. Figura i cokół przetrwały drugą wojnę światową w dobrym stanie. W 2017 roku figura została objęta ochroną prawną przez wpis do rejestru zabytków ruchomych (nr 1020 z dnia 9.08.2017).

Umocnienia z czasów drugiej wojny światowej

Cały teren Lasu Bemowo poprzecinany jest liniami umocnień ziemnych z czasów kampanii wrześniowej oraz wybudowanych później przez Niemców, którzy umacniali swoje pozycje wokół strategicznie ważnej Radiostacji Babice.

Jeden z najlepszych zachowanych odcinków takich umocnień znajduje się w południowo-wschodniej części Lasu, w oddziale leśnym 17-f, na wschód od dawnej drogi technicznej Radiostacji Babice. Zachowały się tutaj trzy częściowo zasypane ziemią żelbetonowe schrony jednoosobowe (Ein-Mann-Bunker, potocznie: Kochbunker), do których przylegają umocnienia ziemne: chodniki dobiegowe, rowy i stanowiska strzeleckie, tworzące łamaną linię o łącznej długości około 120 m (orientacyjny pomiar z numerycznego modelu terenu).

Interesującym obiektem jest także zapora przeciwpancerna zlokalizowana w środkowej części Lasu Bemowo, w oddziale leśnym 18-j, około 100 m na zachód od ruin zespołu wieży antenowej nr 8 i dawnej drogi technicznej Radiostacji Transatlantyckiej. Tworzy ją dziewięć pojedynczych, żelbetonowych elementów, potocznie określanych jako „jeże”, ustawionych w linii o długości około 20 m. Pochodzenie tego obiektu nie jest do końca znane. Według różnych koncepcji, mogą to być zapory przywiezione w to miejsce z zajętego przez Polskę w 1938 roku Zaolzia, zapory ustawione przez Niemców podczas fortyfikowania rejonu Radiostacji Babice w czasie drugiej wojny światowej lub zapory ustawione po wojnie przez wojska radzieckie lub polskie.

Katastrofa lotnicza z 2004 roku

17 lipca 2004 roku nad Lasem Bemowo doszło do tragicznego wypadku lotniczego. Tuż po starcie z lotniska Warszawa-Babice z niewyjaśnionych przyczyn runął na ziemię motoszybowiec Ogar (Wypadki i poważne incydenty lotnicze…, s. 26). Na miejscu zginął pilot Andrzej Pęcko i jego pasażer Daniel Flisiński. Wydarzenie to upamiętnia skromny, drewniany krzyż, zawieszony na sośnie w pobliżu miejsca katastrofy. Znajduje się na nim tabliczka z nazwiskami ofiar. Poniżej do pnia przymocowano taśmą klejącą tekturową tabliczkę z symbolem polskiego lotnictwa wojskowego i napisem: NASZEMU KOLEDZE/ – NASZA PAMIĘĆ/ Stowarzyszenie Seniorów/ Lotnictwa Wojskowego RP.

W pobliżu tego miejsca stoi drzewo obwieszone przeróżnego rodzaju odpadami: metalowymi puszkami po konserwach, płytami CD, drobnymi fragmentami elektroniki. Według relacji osoby dobrze zorientowanej w historii tego terenu, „przybranie” drzewa ma związek z wspomnianym wypadkiem. Dla upamiętnienia ofiar katastrofy okoliczni mieszkańcy zawieszali na drzewie krzyżyki i kwiaty. Pamięć o wypadku z czasem zanikła, natomiast tradycja ozdabiania drzewa wyewoluowała, w sposób swobodny i pozbawiony pierwotnego kontekstu, do formy obecnej.

Dawne obiekty lotniska Warszawa-Babice

W północno-wschodniej części Lasu Bemowo można natknąć się na pokruszone betonowe słupy, pomiędzy którymi zwisają fragmenty drucianej siatki i drutu kolczastego. Kiedyś cały ten teren był ogrodzony i stanowił część lotniska Warszawa-Babice. Z dawnej infrastruktury lotniskowej zachowały się pozostałości bliższej radiolatarni prowadzącej i stacji transformatorowej oraz dawna strzelnica dla lotniczej broni pokładowej. Strzelnicę wykorzystują obecnie amatorzy strzelectwa, natomiast ruiny radiolatarni i transformatora miejscowi graficiarze przekształcili w leśną galerię kolorowych malowideł o treści rozmaitej.

Ruiny bliższej radiolatarni prowadzącej Lotniska Warszawa-Babice

Dawna strzelnica lotnicza

Ruiny niezidentyfikowanego obiektu (stanowisko obserwacyjne?) lotniska Warszawa-Babice

Mapa miejsc

---

Materiały wykorzystane w opracowaniu na temat Lasu Bemowo:

Materiały publikowane:

1. Dzieje Urzędu Radiotelegraficznego Babice-Boernerowo, praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Bogdana Raczka, Warszawa 2017.
2. Fijałkowski Stanisław, Babice i okolice. Historia i dziedzictwo, Stare Babice 2013.
3. Galis Adam, Pod antenami radjostacji pocztowej w Babicach, „Łącznik Pocztowy” nr 11, 1935, ze zbiorów Muzeum poczty i telekomunikacji we Wrocławiu
4. Klęczar Bartłomiej, Pozostałości Nadawczej Radiostacji Transatlantyckiej. Problemy konserwatorskie, potencjał edukacyjny i turystyczny, „Mazowsze. Studia Regionalne” nr7/2011, Część I. Analizy i Studia, s. 175.
5. Pomnik Powstańców Obwodu AK „Żywiciel” na Boernerowie, artykuł z 27 maja 2017 na portalu Oddechy Warszawy, link, dostęp 5.07.2022.
6. Rejestr zabytków nieruchomych, stan na 31 stycznia 2022 r., link, dostęp 11.07.2022.
7. Starcie pod Boernerowem, artykuł na Wikipedii, link, dostęp 5.07.2022.
8. Stare Babice na przestrzeni wieków, praca zbiorowa pod redakcją Ewy Pustoły-Kozłowskiej, Stare Babice 2019.
9. Szymaniak Piotr, Ostatni świadek masakry, artykuł z 31 lipca 2009 r. na portalu ŻycieWarszawy.pl, link, dostęp 5.07.2022.
10. Transatlantycka Centrala Radiotelegraficzna, artykuł na Wikipedii: link dostęp: lipiec 2022.
11. Wypadki i poważne incydenty lotnicze zaistniałe w 2004 roku, dokument na stronie internetowej Urzędu Lotnictwa Cywilnego, link, s. 26, dostęp 12.07.2022.

Materiały niepublikowane:

1. Klęczar Bartłomiej Andrzej, Nadawcza Radiostacja Transatlantycka. Historia. Stan obecny. Zagadnienia konserwatorskie, praca licencjacka napisana pod kierunkiem Prof. UKSW dr hab. Zbigniewa Kobylińskiego, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Wydział Nauk Historycznych i Społecznych, Instytut Archeologii, Warszawa 2010.
2. Klęczar Bartłomiej Andrzej, Fortyfikacje polowe pogranicza gmin Stare Babice i Warszawa-Bemowo i ich wykorzystanie w latach 1939-1945, praca magisterska napisana pod kierunkiem Prof. zw. Dr hab. Przemysława Urbańczyka, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Wydział Nauk Historycznych i Społecznych , Instytut Archeologii, Warszawa 2012.
3. Karty ewidencyjne obiektów zabytkowych, dokumentacja konserwatorska dostępna online w serwisie internetowym Narodowego Instytutu Dziedzictwa: https://zabytek.pl/pl.

Mapy archiwalne (chronologicznie):

1. Okolica Warszawy w Diametrze Piąciu Mil 1:225 000, aut. Karol de Perthées, 1783 r.
2. Special-Karte von Südpreußen 1:150 000, aut. D. Gilly, 1803 r.
3. Topograficzna Karta Królestwa Polskiego 1:126 000, Kol. IV Sek.III, Warszawa, ok. 1843 r.
4. Окрестности города Варшавы (okolice miasta Warszawy) 1:42 000, 1874 r.
5. Karte des Westlichen Russlands 1:100 000, arkusz H32 Warszawa-Nord, 1907 r.
6. Mapa taktyczna Polski WIG 1:100 000, P39 S32 Warszawa Północ, 1933 r.

Źródło wszystkich map archiwalnych: portal Mapster. Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej, http://igrek.amzp.pl/.

Zdjęcia lotnicze:

Zdjęcie lotnicze terenu obecnego Lasu Bemowo z 1944 roku ze zbiorów National Archives and Records Administration / Muzeum Powstania Warszawskiego, dzięki uprzejmości Stowarzyszenia Park Kulturowy Transatlantycka Radiotelegraficzna Centrala Nadawcza.

Strony www:

1. Atlas Warszawy: https://www.iwaw.pl
2. Lasy Miejskie Warszawy: https://www.lasymiejskie.waw.pl
3. Nadajnik Babice. Śladami historii. Autorska strona Ireneusza Dobbiecha: http://www.nadajnik-babice.pl/
4. Stowarzyszenie Park Kulturowy Transatlantycka Radiotelegraficzna Centrala Nadawcza: https://trcn.pl/