W drugiej części wędrówki po lasach krakowskich udajemy się na prawy, południowy brzeg Wisły. Po przekroczeniu rzeki stajemy na terenie Podgórza, dawnego wolnego miasta królewskiego, założonego jednak nie przez królów polskich, ale przez cesarza austriackiego Józefa II w roku 1784, po I rozbiorze Polski. Podgórze stanowiło odrębny organizm miejski przez blisko półtora wieku, aż do roku 1915, kiedy zostało włączone ostatecznie do Krakowa i stało się jedną z jego dzielnic. To właśnie tutaj, na terenie Podgórza oraz otaczających go dawniej wsi znajdują się kolejne leśne uroczyska obfitujące w pamiątki przeszłości: Skałki Twardowskiego, Kostrze, Górka Pychowicka, Borek Fałęcki i Krzemionki.
Skałki Twardowskiego, Aleja Presleya
Uroczysko Skałki Twardowskiego to ponad 30 hektarów lasu porastającego zrębowe, wapienne wzgórze Krzemionek Zakrzowskich (237 m). Do krakowskiego rynku są stąd zaledwie 3 kilometry w linii prostej. Do uroczyska można dotrzeć między innymi od strony Osiedla Robotniczego, ulicą Jana Pietrusińskiego. Na końcu ulicy, prawie pod samym lasem, stoi pomnik poświęcony Elvisowi Presleyowi. Miejscowa tradycja mówi, że w latach 60. i 70. XX wieku spotykali się w tym miejscu fani amerykańskiego piosenkarza. Podobno na swoje zebrania przynosili tablicę z napisem Aleja Elvisa Presleya. Oficjalnie nazwa obowiązuje od roku 2003, wtedy bowiem stosowną uchwałę w tej sprawie podjęła Rada Miasta Krakowa. Aleja rozpoczyna się przy pomniku i biegnie przez około 300 m do skrzyżowania leśnych dróg, przy którym ustawiono pamiątkowy kamień.
Pomnik artysty odsłonięto w roku 2005 w czasie obchodów Dni Muzyki w Krakowie. Jego autorem jest Jerzy Brataniec. Głaz podarowała kopalnia w Czatkowicach. Pierwotnie na cokole znajdowały się dwie miedziane tabliczki o wadze 6 kg każda, zostały one jednak skradzione w 2013 roku, prawdopodobnie przez złomiarzy. Obecne tabliczki sporządzone są z mniej szlachetnego materiału…
Grota Twardowskiego
W południowo-zachodniej części uroczyska znajduje się jaskinia zwana Grotą Twardowskiego. Jest jedną z najdłuższych jaskiń Jury. Składa się z obszernej sali głównej oraz skomplikowanego systemu ciasnych korytarzy o łącznej długości ponad 500 m. Legenda mówi, że w jaskini znajdowała się pracownia alchemiczna mistrza Jana Twardowskiego, czarnoksiężnika, który zaprzedał duszę diabłu w zamian za tajemną wiedzę i znajomość magii, dzięki której miał zamiar odkryć tajemnicę kamienia filozoficznego. Lokalizacja pracowni jest sporna, według innych źródeł siedzibą mistrza była jaskinia odkryta w roku 1880 w czasie budowy kościoła w Podgórzu (zaraz po odkryciu została ona zniszczona).
Już w połowie XIX wieku Grota była znaną atrakcją turystyczną. Z roku 1898 pochodzi literacki opis jej zwiedzania: Z zadumy wyrywa cię głos pastuszka, który proponuje zwiedzanie „groty Twardowskiego”. Chłopiec prowadzi cię kroków parę ku południowi, widzisz, jak wzgórze nagle stromo się urywa, obchodzisz dokoła i oto w wapiennej opoce spostrzegasz czarny, ziejący chłodem otwór jaskini. Chłopak dobywa z wiadomej sobie skrytki łuczywo, światło zapalone, podnosisz kołnierz i wkraczasz do jaskini. Niewielkie to zagłębienie ciągnie się ku wschodowi. Wilgotne, stęchłe, pełne kapiącej kroplami wilgoci, która szelest sprawia. Tu pastuszek, drżącym głosem, oglądając się bojaźliwie, opowiada ci naiwnie historyję znajomości jaką zawarł tu ze „złym” czarownik Twardowski. Pochodnia dymi nieznośnie.. kilka nietoperzy ze swojej strony pragnie ci się bliżej przyjrzeć, dotykając prawie twej twarzy błoniastemi skrzydły. Nogi więzną w rozmiękłej ziemi, pierś z trudnością oddycha zatęchłem powietrzem, a od wnijścia oślepiający blask wesołego słonka wpada i z każdym powiewem woń pol dolata. Opuszczamy grotę, a rozochocony datkiem pastuszek proponuje, abyś karczmę „Rzym” odwiedził..*
Karczma, w której miało dojść do konfrontacji czarnoksiężnika z diabłem, znajduje się do dzisiaj nieopodal groty, przy ulicy Tynieckiej (karczm o tej nazwie jest w Polsce wiele).
Archeolodzy badali jaskinię w roku 1876 (fragmentaryczne rozkopanie namuliska, bez pozytywnych wyników),1878 (podobnie bez wyników) i 1980 (odkryto artefakty świadczące o pobycie ludzi, ale bez określenia przynależności do konkretnej kultury).
Szaniec piechoty
W najwyższym miejscu uroczyska, na wzgórzu Krzemionki Zakrzowskie, znajduje się szaniec piechoty FS-29, zabytek związany z dawną austriacką Twierdzą Kraków.
Szaniec został zbudowany według standardowego planu, na siedmiobocznym narysie. Jego głównym elementem był wał ziemny o stromych stokach, ze stanowiskami dla piechoty i artylerii, otoczony kutą w skale suchą fosą o trapezowym przekroju i głębokości około 2 metrów. W 1914 roku szaniec został zmodernizowany przez zmianę układu poprzecznic i dodanie kilku schronów z kamienia i blachy falistej. Załogę stanowiło w tamtym czasie 21 artylerzystów (1 oficer + 20 szeregowych) oraz 121 żołnierzy piechoty (2 oficerów + 119 szeregowych), a głównym uzbrojeniem były 4 armaty 12cm wzór M.61.
Szaniec przetrwał do naszych czasów w bardzo dobrym stanie. Jest uznawany za najlepiej zachowany obiekt tego rodzaju na terenie całej Twierdzy Kraków, a jego wartość potwierdza wpis do rejestru zabytków (nr rej. A-831). Najlepiej zwiedzać go w porze bezlistnej, kiedy doskonale widoczne są wały o stromych stokach, stanowiska dla piechoty i artylerii oraz kuta w skale sucha fosa.
Kamieniołom
Od północy wzgórze z szańcem kończy się urwiskiem. U jego stóp znajduje jeden z kilku działających niegdyś w tym rejonie kamieniołomów, spośród których największy i najbardziej znany jest leżący nieopodal Zakrzówek.
Wapień z kamieniołomów na Skałkach Twardowskiego był wykorzystywany przede wszystkim jako kamień budowlany i kruszywo łamane. W drugiej połowie XIX wieku używano go do budowy obiektów austriackiej Twierdzy Kraków. Szczyt eksploatacji przypadł na pierwszą połowę XX wieku, kiedy okoliczne łomy były użytkowane kolejno przez Austryjackie Zakłady Solvay, Zakłady Solvay w Polsce Sp. w Warszawie, a po II wojnie światowej przez Krakowskie Zakłady Sodowe.
Pochodzące stąd skały znajdowały zastosowanie w przemyśle chemicznym (produkcja sody), wapienniczym, cementowym i budowlanym. W czasie II wojny światowej Niemcy używali miejscowych wapieni do fortyfikowania Krakowa. Do naszych czasów przetrwały rozległe wyrobiska, ściany po eksploatacji oraz relikty zrujnowanych budynków.
Gajówka
W centralnym punkcie uroczyska stała kiedyś niewielka osada służbowa, zaznaczona na mapie z roku 1934 jako gajówka (nie ma jej na mapach wcześniejszych). Składała się z budynku mieszkalnego i gospodarczego. W ostatnich latach osada została rozebrana. W sieci można jeszcze odnaleźć fotografie, na których widać stare, drewniane budynki z szalowanymi ścianami i dachami krytymi dachówką (na jednym z budynków dach naczółkowy).
Miejsce egzekucji
Przy alejce w północno-wschodniej części uroczyska stoi niski krzyż ze stalowych rur. Został on ustawiony na miejscu egzekucji dokonanej w 1944 roku przez Niemców. Kilka lat temu przy krzyżu umieszczona była tabliczka z napisem: Helena Patynowa / (Patyna) / Nauczycielka / Zastrzelona w tym miejscu przez patrol niemiecki / w dniu 08.08.1944 roku / 2008 / Były uczeń J. M. Jankowski. W październiku 2019 roku tabliczki nie było.
Kostrze i Górka Pychowicka
Dwa kolejne uroczyska leśne znajdują się na zachód od Skałek Twardowskiego, na terenie dawnych podkrakowskich wsi Bodzów, Kostrze i Pychowice. Bodzów, najstarsza z nich, była wzmiankowana już w wieku XII. Pychowice pojawiły się w źródłach w roku 1402, Kostrze w 1402. Wszystkie trzy zostały włączone w obręb Krakowa w roku 1941. Dziś należą do Dzielnicy VIII Dębniki. Pamiątki historyczne w miejscowych lasach to przede wszystkim militaria związane z fortem 53 Bodzów dawnej Twierdzy Kraków.
Fort
Fort Bodzów znajduje się we wschodniej części uroczyska Kostrze, na wzgórzu Solnik. Wchodził w skład VIII obszaru warownego austriackiej Twierdzy Kraków, a jego zadaniem był kontrolowanie doliny Wisły i drogi do Tyńca. W terminologii fortyfikacyjnej jest klasyfikowany jako międzypolowy fort artyleryjski. Często podaje się go jako przykład nowoczesnej fortyfikacji o charakterze rozproszonym.
Fort został wzniesiony na niesymetrycznym narysie jako dzieło półstałe, drewniano-ziemne. Posiadał dwuwałowy układ, z wałem górnym dla artylerii ciężkiej i dolnym dla piechoty. Czoło i barki otaczała płytka, wykuta w skale fosa. W latach 1913-1914 fort został przebudowany na dzieło stałe. Bez zmian pozostał narys i główne elementy ziemne, dodano natomiast nowe obiekty kubatorowe: podwójne, parterowe koszary szyjowe ze stalowo-betonowymi, bombo-odpornymi stropami, trzy schrony pogotowia na wale artylerii oraz tradytor – stanowisko ogniowe blokujące bezpośrednim ogniem drogę tyniecką.
W czasie I wojny światowej fort doznał niewielkich uszkodzeń. W roku 1936 został zaadaptowany na zaplecze szybowiska. W 1955 roku podjęto decyzję o pozyskaniu z niego cegieł, które miały być wykorzystane jako materiał budowlany przy odbudowie Warszawy. Plan ten nie został ostatecznie zrealizowany ze względów finansowych, ale w ramach rozbiórki zdążono wysadzić w powietrze blok koszarowy fortu. Do naszych czasów przetrwały ruiny koszar, wały i baterie, fosa oraz unikalny system otaczających fort kawern, czyli wykutych w skale schronów.
Kawerny
Wokół fortu powstało w sumie siedem kawern o różnej długości i różnym stopniu skomplikowania. Do każdej z nich prowadziło jedno lub kilka wejść. Dalej ciągnęły się korytarze i komory, z których część była obetonowana. Opinie co do funkcji tych obiektów są podzielone. Mówi się, że miały one służyć jako magazyny do przechowywania amunicji i żywności, ukrycia dla żołnierzy oraz być może jako kryjówki do organizowania wypadów dywersyjnych na tyły wroga. Z siedmiu kawern pięć znajduje się w lasach Solnika i Górki Pychowickiej.
Uroczysko Krzemionki
Niewielką leśną wyspę Krzemionek otacza ze wszystkich stron gęsta zabudowa mieszkalna i przemysłowa Podgórza. Uroczysko znajduje się na terenie starego, być może nawet średniowiecznego kamieniołomu, który był czynny jeszcze przed II wojną światową. Góruje nad nim charakterystyczna wieża TVP Kraków.
W zakratowanej wnęce wykutej w ścianie kamieniołomu znajduje się kapliczka z figurą Matki Bożej. Kapliczka powstała w 1956 roku z inicjatywy zakonników z pobliskiego klasztoru Redemptorystów, którzy postanowili w ten sposób upamiętnić Ślubowanie Jasnogórskie złożone w Częstochowie przez Prymasa ks. kard. Stefana Wyszyńskiego. Obecna figura pochodzi z roku 1996. Poniżej kapliczki w skałę wmurowana jest tablica z inskrypcją zawierającą skrócony tekst ślubów.
Uroczysko Borek Fałęcki
Uroczysko przylega od zachodu do wielkiego centrum komunikacyjnego, biznesowego i handlowego. W czasie II wojny światowej w jego zachodniej części znajdował się niemiecki stalag, czyli obóz jeniecki dla szeregowych i podoficerów. Przebywali w nim żołnierze armii francuskiej, belgijskiej i holenderskiej, którzy odmówili pracy na rzecz III Rzeszy.
Jeńcem stalagu był między innymi Jean Morin, francuski rysownik, który utrwalił życie obozowe w serii grafik. Ich reprodukcje zostały wydane po wojnie w formie książkowej. Innym znanym więźniem był Francis Ambrière (pseud. literacki Jean-Louisa Letelliera). W 1946 roku we Francji wydano jego biograficzną powieść Les Grandes Vacances, 1939-1945 (Długie wakacje, 1939-1945). Książka zawierała między innymi opis pobytu w obozie i cieszyła się dużym powodzeniem, przynosząc autorowi prestiżową Nagrodę Goncourtów.
Obóz został założony na nieużytkach i piaskach. Dziś cały jego teren porasta las. Na jego skraju stoi pomnik upamiętniający więźniów. W samym lesie zachowały się słabo widoczne relikty budynków, a właściwie miejsc, w których one stały.
We wschodniej części uroczyska znajduje się duży, założony w 1924 roku cmentarz parafialny. Oprócz „zwykłych” parafian spoczywają na nim powstańcy śląscy, legioniści, żołnierze AK, harcerze Szarych Szeregów, a także Grzegorz Borek „Bolec” – muzyk, aktor i pionier polskiego hip-hopu. Jest także kwatera z grobami 153 radzieckich jeńców wojennych zamordowanych przez Niemców. Murowaną kaplicę cmentarną poświęcono w roku 1964.
* cyt. za: http://jaskiniepolski.pgi.gov.pl/Details/Information/2077 dost. 7.01.2019
Wybór materiałów wykorzystanych w tej części przewodnika:
Aleja Presleya: http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/16917,krakow-pamieci-elvisa-presleya.html , https://4kulturka.blogspot.com/2017/04/o-alei-elvisa-presleya-i-nie-tylko.html , https://krakow.naszemiasto.pl/krakow-okradziono-pomnik-elvisa/ar/c13-2006724 , dost. 31.12.2019.
Grota Twardowskiego: http://jaskiniepolski.pgi.gov.pl/Details/Information/2077 dost. 7.01.2019. Szczegółowy opis jaskini i zdjęcia patrz także: http://www.jaskiniejury.pl/jaskinie-wyzyny/78-jaskinia-twardowskiego dost.7.01.2019.
Szaniec FS-29: http://www.kaponiera.pl/2/fs29.html dost. 30.12.2019.
Kamieniołom Skałki Twardowskiego: Jerzy Górecki, Edyta Sermet, Kamieniołomy Krakowa – dziedzictwo niedocenione, w: Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury, T. 3, pod red. P.P. Zagożdżona i M. Madziarza, Wrocław 2010. Dostęp online: https://www.researchgate.net/publication/267230330_KAMIENIOLOMY_KRAKOWA_-_DZIEDZICTWO_NIEDOCENIONE; https://geotyda.pl/miejsca/kr/skaly_twardowskiego_2.php , https://pl.wikipedia.org/wiki/Ska%C5%82ki_Twardowskiego_(kamienio%C5%82om), dost. 6.01.2019.
Krzyż na miejscu egzekucji na Skałkach Twardowskiego: http://www.antoniorzech.eu/SKALKI2010.htm, http://blogirenyw.blogspot.com/2015/05/2015-zakrzowek-jaskiniekawernyskay-i.html, dost. 22.12.2019.
Fort Bodzów i jego kawerny: Henryk Łukasik, Andrzej Turowicz, Twierdza Kraków. Znana i nieznana. Przewodnik turystyczny. Część 2. Odcinek zachodni i południowy. Od Traktu Olkuskiego do dolnej Wisły, Kraków 2002, s. 64; http://www.twierdza.art.pl/fort_53_bodzow.htm, http://www.fortyck.pl/fort_53_bodzow.htm, dost. 5.01.2019.
Kapliczka na Krzemionkach: Kapliczki i krzyże Podgórza, Kraków 2014. Dostęp online: http://skladfaktow.com.pl/images/photo/Kapliczki%20XIII%2027.06.2014.pdf oraz: Jerzy Górecki, Edyta Sermet, Kamieniołomy Krakowa – dziedzictwo niedocenione, w: Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury, 3, pod red. P.P. Zagożdżona i M. Madziarza, Wrocław 2010. Dostęp online: https://www.researchgate.net/publication/267230330_KAMIENIOLOMY_KRAKOWA_-_DZIEDZICTWO_NIEDOCENIONE; https://geotyda.pl/miejsca/kr/skaly_twardowskiego_2.php , https://pl.wikipedia.org/wiki/Ska%C5%82ki_Twardowskiego_(kamienio%C5%82om), dost. 7.01.2019.
Uroczysko Borek Fałęcki: https://pl.wikipedia.org/wiki/Stalag_369; obszerny artykuł o obozie: https://krakow.wyborcza.pl/krakow/1,42699,3070779.html?disableRedirects=true; rysunki Jeana Morin: http://www.libriantichinola.com/libri/sezione/novecento/libro/j-morin-stalags-de-refractaires-souvenirs-de-captivite-1946.html, dostęp do stron 9.01.2019.