Lasy krakowskie składają się z kilkunastu uroczysk rozrzuconych po obu stronach Wisły, od Zwierzyńca po Nową Hutę i od Podgórza po Lasy Tynieckie. Każde uroczysko posiada swoją nazwę i historię, która często sięga czasów poprzedzających wchłonięcie tych miejsc przez krakowską aglomerację. Największy z kompleksów, Las Wolski, opisaliśmy na łamach Kultury w lesie w roku 2017. Teraz wyruszamy na poszukiwanie kolejnych leśnych zabytków i miejsc historycznych. Zaczynamy od Uroczyska Sikornik, które stanowi naturalne przedłużenie Lasu Wolskiego na wschód, w kierunku centrum Krakowa.
Sikornik
Pod względem geograficznym Sikornik to wschodnia część Pasma Sowińca, w którego skład wchodzi także Las Wolski. Granicę pomiędzy Sikornikiem i Lasem Wolskim wyznacza Przełęcz Przegorzalska (246 m). W Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego z roku 1889 czytamy, że Dział Sikornika, sięgający od klasztoru norbertanek aż po wąwóz przegorzalski (drożynę), wynosi 3 klm. długości a 2 klm. szerokości. Dawniej pokrywały go lasy liściaste. Wschodniej części tego działu nadaje lud nazwę Góry św. Bronisławy, a zachodniej Sikornika. Stoki północne strome, upstrzone wapiennymi skałkami, pokrywa dziś gaj krzaczasty, gdyż przed 10 laty wycięto piękny las brzozowy. Stoki zach. i połudn. przeminione w orne pola.
Najwyższym punktem działu Sikornika jest Góra św. Bronisławy (308 m powiększone o 34 m kopca Kościuszki). Nazwa wzniesienia upamiętnia żyjącą w XIII wieku zakonnicę i ksienię (przełożoną) klasztoru norbertanek na Zwierzyńcu. Według miejscowej tradycji Bronisława prowadziła przykładne i pełne pobożnych uczynków życie. Zmarła w trakcie modlitwy na Sikorniku, na którym została także pochowana. Później jej szczątki przeniesiono do leżącego u stóp wzgórza kościoła klasztornego. Uznana przez wiernych za świętą, oficjalnie posiada status błogosławionej. Od roku 2002 gromadzona jest dokumentacja potrzebna do procesu kanonizacji zakonnicy.
Przez Sikornik można wędrować na dwa sposoby. Łatwa i widokowa trasa prowadzi Aleją Jerzego Waszyngtona, która zaczyna się na Przełęczy Przegorzalskiej i prowadzi grzbietem pod sam kopiec Kościuszki i dalej na Salwator. Nas jednak interesują owe stoki północne strome, upstrzone wapiennymi skałkami. Biegną tędy mniej uczęszczane ścieżki, które trawersują zbocze, wspinają się i opadają, pokonują kolejne wąwozy i jary, klucząc przy tym i zmieniając kierunek w sposób wymagający uwagi i skupienia na orientacji w terenie. To właśnie tutaj natrafimy na rzadko odwiedzane atrakcje Uroczyska Sikornik: dawną skocznię narciarską, pozostałości strzelnicy garnizonowej, relikty eksploatacji wapieni oraz dawne bramy forteczne strzegące północnej drogi do fortu Kościuszko.
Skocznie
Idąc od Przełęczy Przegorzalskiej na wschód dojdziemy najpierw do miejsca, w którym znajdowały się krakowskie skocznie narciarskie. Pierwsza z nich powstała na początku lat 20. XX w. Była drewniana, z naturalnym rozbiegiem i zeskokiem. Oddawano na niej skoki o długości do 30 metrów. Skocznia gościła czołowych polskich skoczków tamtego czasu, z Henrykiem Muckenbrunnem i Aleksandrem Rozmusem, który z wynikiem 18 metrów został jej pierwszym rekordzistą.
Pierwsza skocznia została rozebrana w latach 50. XX wieku. Obok niej rozpoczęto budowę nowej skoczni treningowo – wyczynowej, pozwalającej na skoki do około 40 metrów. Nadzór nad budową powierzono Stanisławowi Marusarzowi. Gdy obiekt był już na ukończeniu i zbliżał się termin jego oddania do użytku, a do wykonania pozostały tylko drobne korekty zeskoku, prace przerwano ze względu na niewypłacanie Marusarzowi i robotnikom pensji.
Budowę po jakimś czasie dokończono. Zawody otwarcia odbyły się w 1951 roku. Zwyciężył w nich Antoni Wieczorek z rekordem skoczni wynoszącym 33 m.
Na nowym obiekcie udało się rozegrać zaledwie kilka konkursów. Ostatni z nich miał miejsce w Święto Trzech Króli w roku 1963. Na starcie pojawili się wówczas zawodnicy z Podhala i Warszawy. Najlepszy wśród juniorów okazał się Andrzej Orawiec z klubu LKS Poroniec, a w gronie seniorów triumfował Franciszek Kłaput po skokach na 35, 37,5 i 38 m. W późniejszym czasie nieużywana skocznia popadła w ruinę. Do naszych czasów pozostał kamienny próg, fragmenty latarni, wyrównany stok Sikornika i budynek techniczny pod jego szczytem.
Strzelnica
Leśna ścieżka biegnie od skoczni dalej na wschód, aby po jakimś czasie doprowadzić do podnóża wysokiego wału ziemnego. Wał ten wyznacza południową granicę dawnej strzelnicy garnizonowej, która powstała w latach 80. XIX w. jako jeden z obiektów austriackiego garnizonu Twierdzy Kraków (Garnisons-Schiessstätte).
Na strzelnicy ćwiczyli m.in. członkowie Związku Strzeleckiego i legioniści Józefa Piłsudskiego. W okresie międzywojennym i po II wojnie światowej strzelnica należała do garnizonu krakowskiego, a od roku 1957 znajdowała się w zarządzie sekcji strzeleckiej Wojskowego Klubu Sportowego „Wawel”.
Najbardziej znanym obiektem strzelnicy jest drewniany pawilon strzelecki, który zamyka dawny teren wojskowy od północy i przylega bezpośrednio do ulicy Królowej Jadwigi. Wzniesiony w konstrukcji szkieletowej budynek z charakterystyczną antresolą nad środkową częścią pochodzi z lat 1886-1887. W 2012 roku pawilon został przejęty przez miasto i wyremontowany z przeznaczeniem na Muzeum Fotografii (remont zakończył się w 2017 r.).
Za budynkiem znajdowały się strefy strzelań, które ciągnęły się aż pod grzbiet Sikornika. Obecnie są one w większości porośnięte są lasem, zachowały jednak czytelny układ z wałami ziemnymi, ziemno-murowanymi kulochwytami i reliktami niewielkich budynków pomocniczych.
Górnictwo
Wędrując wzdłuż północnego stoku Sikornika co jakiś czas mijamy skalne odkrywki, leje i drogi urywające się w miejscach wyglądających na wyrobiska górnicze. W pewnym momencie przejdziemy także obok dwóch tajemniczych, kamiennych filarów. Są to pozostałości po wydobyciu wapienia, które według niektórych źródeł prowadzono tutaj już w czasach średniowiecza. Ślady tak dawnej eksploatacji nie dotrwały do naszych czasów. Zachowane relikty pochodzą prawdopodobnie z 1. połowy XX w. Kamienne filary stanowiły fundament maszyny do kruszenia skał.
Bramy forteczne
Kilkaset metrów za fundamentami kruszarki osiągamy wschodni skraj Uroczyska Sikornik. Znajdują się tutaj dwie bramy forteczne, które strzegły drogi prowadzącej od północy do fortu nr 2 Kościuszko austriackiej Twierdzy Kraków.
Z niższej bramy oznaczonej numerem 3b i usytuowanej przy ulicy Hofmana zachował się jedynie ostróg, czyli blok bojowy. Jego zadaniem było flankowanie (osłona boczna) bramy. Sama brama została w późniejszym czasie rozebrana, ale ostróg przetrwał do naszych czasów w dobrym stanie. Zachowały się m.in. jego strzelnice i pancerne drzwi wejściowe oraz fragment muru ze strzelnicami. Obecnie mieści się tutaj sezonowa Galeria pod Kopcem.
Nieco wyżej usytuowana jest brama forteczna 3a. W tym przypadku zachowały się wszystkie elementy zespołu bramnego: ostróg, mur ze strzelnicami i bramą (niestety pozbawioną wrót) oraz wał ziemny z drogą krytą prowadzącą do leżącej poniżej bramy 3b.
Powyżej bram i na wschód od nich znajduje się jeszcze jedna atrakcja militarna – dobrze zachowane umocnienia ziemne szańca piechoty Twierdzy Kraków o oznaczeniu FS-3.
Kopiec
Od bram fortecznych jest już blisko do kulminacyjnego punktu całej wycieczki, jakim jest szczyt Góry św. Bronisławy z zabytkowym zespołem obejmującym fort, kopiec Kościuszki i kaplicę bł. Bronisławy Cały ten zespół z trzech stron otaczają lasy uroczyska Sikornik, które od strony południowej przechodzą w zieleń parkową przylegającą do Alei Jerzego Waszyngtona.
Jako pierwszy z trzech wymienionych obiektów powstał kopiec, który został pomyślany jako symboliczna mogiła i pomnik upamiętniający przywódcę powstania z roku 1794. Kopiec Kościuszki jest wysoki na 80m, a średnica jego podstawy wynosi 34,1m.
Uchwała w sprawie wzniesienia kopca została podjęta przez Senat Wolnego Miasta Krakowa w lipcu 1820 roku. W październiku tego samego roku odbyła się uroczystość założenia podstawy pomnika. Umieszczono w niej zabezpieczony akt erekcyjny oraz pamiątki powstańcze (m.in. kule armatnie z pól racławickich), po czym przystąpiono do sypania ziemi wokół wysokiego pnia jodły przywiezionego z lasów z okolic Jaworzna, który miał stanowić pion i środek stożka kopca.
Trwająca przez następne trzy lata budowa (1820-1823) była w większości finansowana z dobrowolnych składek i darowizn Polaków z całego świata. Prace koordynował utworzony specjalnie w tym celu Komitet Budowy Pomnika dla Tadeusza Kościuszki. W kopcu umieszczono ziemię z pól bitewnych powstania kościuszkowskiego (Maciejowice, Szczekociny, Dubienka). W 1860 roku na jego szczycie ustawiono granitowy głaz z napisem: Kościuszce. Głaz przywieziono z Tatr, znad potoku Bystrego w Kuźnicach.
Podczas I wojny światowej Austriacy usunęli kamień pamiątkowy i urządzili na szczycie kopca punkt obserwacyjny. W czasie drugiej wojny Niemcy planowali zniwelowanie kopca jako symbolu polskości. W 1997 roku kopiec uległ poważnemu uszkodzeniu w wyniku ulew. W celu ratowania wzgórza powołano Komitet Honorowy Ratowania Kopca Kościuszki, który zbierał pieniądze na jego remont. Koszt odnowienia pomnika wyniósł blisko 15 mln zł. Po wykonaniu niezbędnych prac kopiec został ponownie udostępniony dla zwiedzających 10 listopada 2002 r.
Fort
W latach 1854-1855 kopiec został włączony w obręb fortu austriackiej Twierdzy Kraków. Fort został wzniesiony według projektu m.in. Feliksa Księżarskiego i Bernarda von Caboga. Był to fort typu cytadelowego, otoczony murem obwodowym i przystosowany do samodzielnej obrony. Jego zadaniem było blokowanie dostępu do rdzenia Twierdzy od strony zachodniej. Posiadał narys zbliżony do sześcioboku, z narożnymi bastionami (od zachodu trzy większe, od wschodu dwa mniejsze) i przełamanym blokiem koszar szyjowych, których broniła dodatkowa kaponiera. W architekturze budowli zastosowano liczne formy neogotyckie i neorenesansowe.
W 1854 roku fort był uzbrojony w 60 armat i haubic oraz 6 moździerzy, a jego załoga liczyła 732 żołnierzy. W późniejszym okresie był nieznacznie modernizowany. W czasie rozbudowy twierdzy na początku XX wieku (1907-1910) został włączony do nowego rdzenia. W jego sąsiedztwie powstał wtedy system nowych ostrogów, bram i umocnień ziemnych.
Po II wojnie światowej do roku 1957 fort był stopniowo rozbierany (zdołano wyburzyć jego zachodnią część). Dalsza rozbiórka została przerwana na skutek protestu krakowskiego środowiska naukowego. W 1977 roku w odrestaurowanej części obejmującej koszary i bastion IV uruchomiono hotel. Na początku lat 90. XX wieku fort stał się siedzibą radia RMF FM oraz kilku sieci związanych z tym radiem (RMF Classic, RMF Maxxx). W ostatnich latach miasto prowadzi renowację fortu. Do 2017 roku odkopane zostały relikty murów wewnętrznych bastionów I-III.
Kaplica
W obrębie fortyfikacji znajduje się pochodząca z roku 1856 kaplica bł. Bronisławy. Wcześniej istniała w tym miejscu kaplica z pustelnią, którą ufundowały w roku 1702 norbertanki z klasztoru zwierzynieckiego. Kaplica ta została zburzona w trakcie budowy fortu. Obecną, neogotycką budowlę zaprojektował Feliks Księżarski. W jej wnętrzu znajduje się skromny ołtarz z obrazem błogosławionej.
Wszystkie trzy obiekty wpisane są do rejestru zabytków (fort 2 Kościuszko nr rej. A-308, kopiec Tadeusza Kościuszki nr rej. A-954, kaplica bł. Bronisławy nr rej. A-308). W listopadzie 2017 roku kopiec Kościuszki uzyskał status pomnika historii (najwyższa ustawowa forma ochrony zabytku).
Inne miejsca
Oprócz Lasu Wolskiego i Sikornika na północnym, lewym brzegu Wisły znajduje się jeszcze kilka mniejszych uroczysk leśnych. Od strony kulturowej ciekawy jest Lasek Mogilski, w którym stoi niewielka, malownicza kaplica.
Przed wojną była tutaj kapliczka szafkowa z obrazkiem MB Częstochowskiej, który pielgrzymi z Mogiły kupili podczas pielgrzymki do Częstochowy 5 maja 1928 roku. Drewnianą kaplicę wzniesiono w roku 1947 jako wotum wdzięczności za ocalenie Mogiły i Krakowa od zniszczeń podczas II wojny światowej. W roku 1983 roku ze względu na ogólny zły stan dachu i konstrukcji kaplicę rozebrano. Trzy lata później mieszkańcy Mogiły i Łęgu w czynie społecznym oraz dzięki staraniom ówczesnego proboszcza Mogiły, o. Bolesława Kozyry Ocist, wybudowali na tym samym miejscu nową, większą kaplicę, nawiązującą ogólnym wyglądem do poprzedniej.
Nowa kaplica jest murowana, oszalowana drewnem i składa się z kwadratowej nawy i przylegającego do niej niewielkiego prezbiterium, w którym znajduje się kopia obrazu przywiezionego niegdyś przez pielgrzymów z Częstochowy. W 2000 roku w kaplicy zawieszono dzwon noszący imię Jan Paweł II-Papież. Dzwon został odlany w słynnej Odlewni Dzwonów Janusza Felczyńskiego w Przemyślu.
Zupełnie inny charakter ma historia z Lasu Witkowickiego na północnych rubieżach Krakowa. W 2001 roku zaginęła tutaj podobno grupa 9 studentów, którzy świętowali rozpoczęcie roku akademickiego. Studenci dosłownie rozpłynęli się we mgle. Po kilku miesiącach bezowocnych poszukiwań policja umorzyła śledztwo. Po jakimś czasie do lasu wybrali się znajomi studentów, którzy chcieli uczcić ich pamięć. Na zdjęciu zrobionym w czasie wycieczki widać było sylwetki zaginionych… Miejsce badała warszawska grupa Mystery Hunters, która specjalizuje się w tropieniu zjawisk paranormalnych. Poszukiwacze niczego konkretnego wprawdzie nie znaleźli, ale nie wykluczyli, że coś może być na rzeczy…
Wybór materiałów wykorzystanych w tej części przewodnika:
Cenda Bronisław, Cenda Dominika, Kościoły i dzwonnice drewniane. Województwo małopolskie. Część północna, Wyd. Rewasz, Pruszków 2011.
Dworakowski Adrian, Przewodnik po polskich skoczniach narciarskich 2016, http://web.archive.org/web/20180630105116/https://skijumping.pl/artykuly/images/przewodnik_2016.pdf, http://www.skisprungschanzen.com/PL/Skocznie/POL-Polska/K-Ma%C5%82opolskie/Krak%C3%B3w/1746/ (tam archiwalne zdjęcia z zawodów na skoczni); dost. 10.01.2019.
Górecki Jerzy, Sermet Edyta, Kamieniołomy Krakowa – dziedzictwo niedocenione, w: Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury, 3, pod red. P.P. Zagożdżona i M. Madziarza, Wrocław 2010; dostęp online: https://www.researchgate.net/publication/267230330_KAMIENIOLOMY_KRAKOWA_-_DZIEDZICTWO_NIEDOCENIONE; 7.01.2019.
Kopiec Kościuszki: http://kopieckosciuszki.pl/pl/historia-kopca-kosciuszki; dost. 13.01.2019.
Strzelnica garnizonowa: https://gazetakrakowska.pl/krakow-po-remoncie-strzelnica-na-woli-justowskiej-odzyskala-blask-co-dalej/ar/c3-12404274, https://polska-org.pl/7299277,foto.html; dost. 19.01.2020
Twierdza Kraków: http://www.kaponiera.pl/; dost. 28.12.2019.