Po raz pierwszy na łamach naszego Przewodnika pojawia się kompleks leśny, który w swojej nazwie posiada magiczne słowo puszcza. Co prawda w literaturze można czasem spotkać określenie Puszcza Trzebińska, które odnosi się do opisanych już przez nas lasów pomiędzy Olkuszem i Trzebinią, jednak występuje ono rzadko i nie ma charakteru oficjalnego. Tymczasem Puszcza Dulowska to nazwa pełnoprawna, wpisana do Państwowego Rejestru Nazw Geograficznych i występująca w opracowaniach, przewodnikach i na mapach. Jak się jednak okazuje, historia tego toponimu jest stosunkowo krótka. Na mapach austriackich z 1878 i 1907 r. dzisiejsza Puszcza to po prostu Dulowski Las. Takiego określenia używa również w swojej monografii z 1914 r. Stanisław Polaczek. Pisze on między innymi, że częściami Lasu Dulowskiego są: Brzezina, las 70 do 80-letni; Górki, las 50-letni; Kozakówka, las 70-letni; Pod Doręką z grubym drzewostanem; Trzy Kopce, las gruby 80-letni*. Las Dulowski znajdziemy też na międzywojennej mapie WIG z roku 1933. Wszystko wskazuje więc na to, że Puszcza Dulowska „powstała” dopiero po II wojnie światowej z połączenia dawnego Lasu Dulowskiego (część północna obecnej Puszczy) i Lasu Bagno (część południowa).
Pod względem przyrodniczym i krajobrazowym najciekawszą częścią Puszczy jest właśnie Las Bagno, który dawniej należał do miejscowości Nieporaz i traktowany był jako osobny kompleks leśny. Położony na nizinie płaskiej z licznemi zapadłościami i wklęsłościami, w których zbierają się wody, niemające ujścia, gleba zaś, chociaż piaszczysta, ale na ile spoczywająca, nie może ich w siebie wchłonąć skutkiem czego cały ten las jest mokry, nawet w najsuchsze lata. Na miejscach wyższych i suchszych rośnie sosna z przymieszką świerka i brzozy; miejsca niższe i mokre, ciągnące się smugami wśród drzewostanów, pokrywają mchy i wrzosowiska*. To właśnie tutaj, na południe od Średniej Linii, w okolicy dawnego Wielkiego i Czerwonego Bagna, można jeszcze szukać resztek puszczańskiego klimatu. Trzeba mieć tylko na uwadze, że w tych poszukiwaniach przeszkodzi nam prędzej czy później ogrodzenie ośrodka łowieckiego oraz monotonny szum dobiegający z autostrady A4, która w latach 80. XX wieku przecięła południowy skraj Lasu Bagno.
Las Rudno i Las Dulowski na mapie austriackiej z 1907 r. (źródło: http://igrek.amzp.pl/)
Na wschód od Puszczy Dulowskiej ciągnie się znacznie od niej mniejszy Las Rudno, który dalej przechodzi w opisany już w Przewodniku Las Zwierzyniec. Umowną granicę pomiędzy nimi stanowi droga z Tenczynka do Rudna. Na całym obszarze Puszczy Dulowskiej i Lasu Rudno obiektów kulturowych jest niewiele, są one jednak ciekawe i różnorodne. Na południowym skraju Lasu Rudno wznoszą się ruiny zamku Tęczyn – jednej z największych warowni w Polsce. Na północnych stokach zamkowego wzgórza znajdują się relikty kopalni węgla kamiennego, należącej do dawnego tenczyńskiego zagłębia węglowego. Przy drodze do Woli Filipowskiej stoi krzyż, z którym związane są historie o romantycznej miłości i mrocznej zbrodni. Na zachód od Rudna odnaleźć można ślady Zbójnika, dawnego przysiółka, owianego złą sławą za sprawą niegdysiejszych rozbojów i grabieży. A dalej, w głębi Puszczy, znajduje się pierwsze opisane w naszym Przewodniku miejsce pamięci związane z leśnikiem.
Ruiny zamku Tęczyn, jednej z największych polskich warowni. Kiedyś zamek pełnił funkcję centrum administracyjnego rozległych dóbr oraz był siedzibą jednego z najbardziej znamienitych polskich rodów senatorskich, Tęczyńskich. Do dziś w jego sylwetce oglądanej od strony Rudna widać charakterystyczny, piętrowy układ z piętrem górnym, średniowiecznym (XIV-XV w.), z dominantą Wieży Nawojowej oraz piętrem dolnym, nowożytnym (XVI-XVII w.), z barbakanem (po lewej), szyją (dawna sień wjazdowa, pośrodku) oraz jednym z bastionów (Bastion Grunwaldzki, po prawej, z ukruszoną attyką).
Wschodnia, „leśna” strona zamku
U północnych stóp zamkowego wzgórza można odnaleźć relikty niewielkiej kopalni węgla kamiennego. Założona w XIX wieku, często zmieniała właścicieli i co jakiś czas była zamykana. Wydobycia zaprzestano tutaj ostatecznie w latach 30. XX wieku.
Czarny krzyż przy drodze do Woli Filipowskiej. Podobno pochowano tu małżeństwo kupców, które przybyło do Rudna, aby kupić dom. Do transakcji nigdy nie doszło, a po pechowych nabywcach zaginął wszelki ślad. Być może dzielą oni miejsce spoczynku z nieszczęśliwą Izabelą Lubomirską z Czartoryskich, która za życia miała spotykać się tutaj z kochankiem, a po śmierci, jak chce miejscowa tradycja, została tu pochowana (w sprawie rzekomego grobu Izabeli Czartoryskiej patrz także uzupełnienie na końcu tekstu).
Ślady dawnej osady Zbójnik znajdują się na rozległej, śródleśnej polanie nieopodal Rudna. Miejscowa tradycja mówi, że w tej okolicy rabusie napadli dawniej na podróżnych, wędrujących starą Drogą Alwerską.
Pierwsze w Przewodniku miejsce pamięci związane z leśnikiem. Krzyż upamiętnia gajowego Adama Króla (1859-1933), który – jak mówi napis na postumencie – padł z rąk niszczycieli. Trudno powiedzieć, czy chodziło o kłusowników, czy też może o złodziei drewna.
* Stanisław Polaczek, Powiat Chrzanowski w W. Ks. Krakowskiem. Monografia historyczno-geograficzna, Kraków 1914, s. 19-20. Z wymienionych nazw miejscowych przetrwały jedynie Górki (w pn.-wsch. części Puszczy).
Uzupełnienie z 7 listopada 2017 r.
Jeden z użytkowników Forum Jurajskiego zwrócił uwagę na fakty, które w sposób jednoznaczny obalają wersję z grobem Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej, cyt: Izabela zmarła w Wiedniu. Została pochowana na cmentarzu w Währing. W 1855 roku, po likwidacji cmentarza wnuk sprowadził jej prochy do Łańcuta. W mauzoleum Potockich stoi trumna, według tabliczki zawierająca prochy Księżnej Marszałkowej czyli teoretycznie Izabeli. Obok stoi urna z napisem „Domina Isabella Principessa Vidua Lubomirska nata principessa Czartoryska aetatis…”. Napis jednoznacznie wskazuje, że zawartość stanowią prochy Izabeli z Czartoryskich. O miejscu spoczynku Izabeli Lubomirskiej patrz także artykuł w czasopiśmie Spotkania z Zabytkami: http://www.spotkania.pl/sources/pdf/2008-11-03.pdf
Uzupełnienie z 23 stycznia 2018 r.
Historia gajowego Adama Króla została opisana w przewodniku Józefa Adamczyka, Wiesława Bigosińskiego i Zbigniewa Mazura Przydrożne kapliczki, krzyże i figury Gminy Alwernia (Muzeum w Chrzanowie, 2009). Czytamy tam, że Adam Król pochodził z Bolęcina i w latach 20. i 30. XX wieku był gajowym i strażnikiem lasów dworskich będących własnością hrabiego Starzeńskiego z Płazy. Mieszkał z rodziną wraz z zarządcą dóbr dworskich Walentym Iżyńskim w istniejących jeszcze obecnie murowanych budynkach zespołu folwarcznego w Oblaszkach (…). W czasie obchodu lasu został podstępnie i bestialsko zamordowany 26 maja 1933 r. przez kopaczy korzeni drzew iglastych, używanych w tamtych czasach do wyrobu koszyków piekarniczych, co był surowo zabronione. Pogrzeb zamordowanego gajowego odbył się trzy dni później w parafii Regulice, gdzie został pochowany na miejscowym cmentarzu. W miejscu, gdzie gajowy Adam Król poniósł śmierć, wykorzystując rosnącą sosnę, wykonany został 5-metrowy krzyż z tabliczką informacyjną, który z czasem uległ zniszczeniu. Przez wiele lat na miejscu krzyża znajdował się duży kamień z tabliczką pochodzącą z usuniętego krzyża. Obecny krzyż metalowy na postumencie został postawiony w miejscu krzyża poprzedniego na początku lat 70-tych ubiegłego wieku, z inicjatywy i fundacji znanego dra med. Doc. Wincentego Wcisło z Tenczynka (s. 110).
Wybór źródeł wykorzystanych w tej części przewodnika:
Jaros Jerzy, Słownik historyczny kopalń węgla na ziemiach polskich, Śląski Instytut Naukowy, Katowice 1984.
Kucharski Wacław, Wokół zamku Tęczyn, Krzeszowice 2010.
Łukasik Anna, Tenczynek, 700 lat historii, Stowarzyszenie dla szkoły w Tenczynku, Kraków 2015.
Mapa Taktyczna Polski WIG 1:100 000, arkusz Chrzanów, 1933, wersja online na stronie projektu Mapster, http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=WIG100.
Objaśnienia do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50 000, Arkusz Krzeszowice (972), Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2004.
Polaczek Stanisław, Powiat Chrzanowski w W. Ks. Krakowskiem. Monografia historyczno-geograficzna, Kraków 1914. Wersja online na stronie Małopolskiej Biblioteki Cyfrowej, http://mbc.malopolska.pl/dlibra/docmetadata?id=10382&from=publication, dost. 16.12.2016.
Spezialkarten der österreichisch-ungarischen Monarchie, 1:75 000, arkusz Chrzanów und Krzeszowice, 1907, wersja online na stronie projektu Mapster, http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=KUK075.
Zinkow Julian, Wokół Krzeszowic i Alwerni. Wśród podkrakowskich dolinek. Przewodnik monograficzny, Wydawnictwo Verso, Kraków 2008.