W listopadowym wydaniu Kultury w lesie zapraszamy na wędrówkę po leśnych cmentarzach z I wojny światowej, położonych na pograniczy Jury i Wyżyny Miechowskiej. Siedem opisanych nekropolii stanowi miejsce spoczynku żołnierzy armii austro-węgierskiej i rosyjskiej, którzy polegli w czasie walk trwających od połowy listopada do grudnia 1914 roku. Na całym obszarze pomiędzy Krakowem i Częstochową toczyła się wówczas bitwa jurajska, w wyniku której wspomagane przez Niemców wojska austro-węgierskie zdołały zatrzymać trwającą od dłuższego czasu rosyjską ofensywę na zachód. Pamiętający tamte czasy cmentarz w Jangrocie-Cieplicach jest największą w tej części Małopolski nekropolią z I wojny – spoczywa na nim blisko 2600 żołnierzy obydwu armii. Cmentarz w pobliskim Zadrożu jest z kolei jednym z niewielu, który zachował do naszych czasów swój pierwotny układ przestrzenny. Wspólną cechą leżących dalej na wschód cmentarzy w Maszkowie, Naramie, Masłomiącej i Goszczy jest to, że w okresie międzywojennym wszystkie one miały zostać zlikwidowane w ramach tzw. akcji komasacyjnej. W realizacji tych planów przeszkodził jednak wybuch II wojny światowej…
Pierwotnie w Jangrocie w zbiorowej mogile pochowanych zostało około 1800 żołnierzy. W okresie międzywojennym, w ramach tzw. akcji komasacyjnej, przeniesiono tutaj szczątki poległych z likwidowanych cmentarzy w Michałówce i Jangrocie (tzw. Jangrot II) oraz z prowizorycznych grobów w Zarzeczu, Gołaczewach i Wielmoży. Obecny wygląd nekropolii jest w większości wynikiem rekonstrukcji z końca XX i początku XX w.
W centralnym miejscu cmentarza w Zadrożu wznosi się usypany nad zbiorową mogiłą kopiec. Zarysy pozostałych grobów widoczne są po obu stronach alejki, prowadzącej od kopca do bramki wejściowej. W 2009 roku na kopcu oraz na mogiłach ustawione zostały drewniane krzyże, będące repliką pierwotnych krzyży dębowych, które w większości nie przetrwały do naszych czasów. Całość założenia otacza wał ziemny, na którym w miejsce oryginalnego, drewnianego ogrodzenia ustawione zostało metalowe ogrodzenie przęsłowe.
W listopadzie 1914 roku w rejonie Maszkowa toczyły się zacięte walki, których celem było m.in. opanowanie położonego na wschód od Lasu Maszkowskiego wzgórza 349 i znajdującego się na jego stokach folwarku (Mapa austriacka z 1912 roku).
Cmentarz w Lesie Maszkowskim przetrwał międzywojenną decyzję o jego likwidacji. Obok metalowego krzyża wystawionego staraniem rodziny, która z pokolenia na pokolenie opiekuje się tym miejscem, w roku 2011 roku stanął ufundowany przez gminę Iwanowice pomnik. W 2017 roku na jednej z kamiennych płyt zamocowano tabliczkę upamiętniającą węgierskiego żołnierza, Istvana Rusza, który poległ w tej okolicy 26 listopada 1914 r.
Cmentarz w pobliżu Zalesia, administracyjnie należący do odległej Goszczy, już na początku lat dwudziestych ubiegłego wieku był zdewastowany. Protokoły z dokonanej wówczas lustracji wspominają m.in. o zniknięciu ogrodzenia i krzyży. Obecnie na niewyraźnie zarysowanych mogiłach ustawione są dwa współczesne, drewniane krzyże, na których umieszczono tabliczki informacyjne.
Cmentarz w Masłomiącej kryje szczątki 210 żołnierzy. Jego współczesna aranżacja przestrzenna odpowiada pierwotnemu układowi nekropolii.
Dwóm cmentarzom ukrytym w Lesie Naramskim nie grozi już zapomnienie. Miejsca te odżyły dzięki bezinteresownym staraniom anonimowych opiekunów. Na uprzątniętych mogiłach stoją znicze, na metalowych krzyżach umieszczone są tabliczki informacyjne. Wciąż jednak odnalezienie tych nekropolii, zwłaszcza w porze wegetacyjnej, może być sporym wyzwaniem.
Materiały wykorzystane w tej części przewodnika:
Olgerd Dziechciarz, Jacek Sypień, Pamięć śladów, śladami pamięci – miejsca pamięci narodowej na ziemi olkuskiej, Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Olkuszu, Olkusz 2015.
Krzysztof Orman, Piotr Orman, Wielka Wojna na Jurze. Działania i cmentarze wojenne z roku 1914 na Wyżynie Krakowsko-Wieluńskiej i terenach przyległych, Wyd. Libron, Kraków 2015.
Jerzy Pałosz, Śmiercią złączeni. O cmentarzach z I wojny światowej na terenach Królestwa Polskiego administrowanych przez Austro-Węgry, Wyd. Libron, Kraków 2012.