Las Zabierzowski jest największym po Puszczy Niepołomickiej kompleksem leśnym położonym w bezpośrednim sąsiedztwie Krakowa. W zamierzchłych czasach tworzył on jedną całość z prastarą puszczą porastającą wzgórza Garbu Tenczyńskiego. Później musiał ustąpić w wielu miejscach pod naporem akcji osadniczej, która dała początek podkrakowskim miejscowościom takim, jak Balice, Burów, Aleksandrowice i Kleszczów. W XV wieku, kiedy wykarczowano leżący w pobliżu Kleszczowa wielki las o nazwie Chełm, Las Zabierzowski został ostatecznie oderwany od puszczańskich mateczników w zachodniej części Garbu. Końcowym efektem długich zmagań Lasu z osadnikami są jego współczesne granice: postrzępione, nieregularne, pełne wyrw i enklaw zajmowanych przez tereny rolnicze i zabudowę.
Sercem Lasu Zabierzowskiego jest leżący na południe od Zabierzowa, wspominany w XIX-wiecznym Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego obszerny las z malowniczymi skałami nad Rudawą. Owe malownicze skały nad Rudawą to przede wszystkim Skała Kmity, rozsławiona za sprawą legendy o nieszczęśliwej miłości dzielnego rycerza do magnackiej córki, Olimpii Bonerówny. Niecałe pięć kilometrów dalej na zachód, na zalesionym zboczu Doliny Aleksandrowickiej znajduje się inna legendarna skała, zwana Krzywym Sądem. Tutaj zamiast romantycznej historii miłosnej mamy dla odmiany mroczną opowieść o ukrytym skarbie, o chciwości, niesprawiedliwym sądzie i nieuniknionej karze, która zawsze dosięga ludzi niegodziwych. Nieopodal Krzywego Sądu znajduje się także dawny cmentarz epidemiczny, będący miejscem spoczynku mieszkańców Kleszczowa i Burowa, zmarłych w czasie epidemii cholery w roku 1873. Obecnie rośnie w tym miejscu potężny, liczący sobie kilkaset lat dąb, na którym w 2015 roku zawieszono duży, drewniany krucyfiks.
Poza tymi miejscami, w centralnej części Lasu Zabierzowskiego można odnaleźć jedynie skromne, zawieszone na drzewach kapliczki szafkowe. Ten kulturowy deficyt postanowiliśmy uzupełnić, dodając do obecnej edycji Przewodnika obiekty położone w kilku niewielkich, izolowanych kompleksach leśnych w sąsiedztwie Lasu Zabierzowskiego oraz pomiędzy nim a Lasem Zwierzyniec.
Jednym z tych zabytków jest Fort nr 43 Pasternik, usytuowany na zalesionym obecnie szczycie podkrakowskiej Wróżnej Góry. Wchodzący w skład austriackiej Twierdzy Kraków, fort stanowi dzieło unikalne ze względu na nietypowe dla krakowskich fortów artyleryjskich rozplanowanie na rzucie sześcioboku. Nieopodal, po drugiej stronie drogi wylotowej z Krakowa na Śląsk, stoi kamienna figura św. Jana Nepomucena – pierwsza opisana w Przewodniku leśna figura tego świętego (fotografia w nagłówku wpisu). Z kolei w Lesie Werbownia koło Rudawy znajdują się zachowane w bardzo dobrym stanie umocnienia z czasów II wojny światowej, wchodzące w skład niemieckiej linii obrony Stellung b1. Jeśli wziąć pod uwagę stosunek powierzchni lasu do ilości betonu wylanego w nim przez wojskowych, Las Werbownia znajduje się z pewnością w czołówce najbardziej zmilitaryzowanych lasów na Jurze.
Dwa interesujące obiekty kulturowe odnajdziemy w dolinie Sanki, niedaleko Mnikowa. Pierwszym z nich jest grodzisko założone na cyplu wzgórza zwanego Zamczyskiem lub Górą Zamkową. Potężne umocnienia były wykorzystywane przede wszystkim w okresie wczesnego średniowiecza, ale archeolodzy znaleźli tu również ślady wcześniejszego pobytu ludzi z czasów kultury łużyckiej (około 500 lat p.n.e.). W naszym Przewodniku grodzisko w Mnikowie dołącza do grupy podobnych leśnych fortyfikacji na Sokolicy i Dębniku nad Doliną Będkowską, na Bartlowej Górze koło Krzeszowic i na górze Grodzisko Pańskie koło Złożeńca.
Do Przewodnika trafiło także naskalne malowidło z wizerunkiem Matki Bożej w Dolinie Mnikowskiej, wykonane według różnych źródeł w roku 1863 przez Walerego Eljasza Radzikowskiego lub jeszcze wcześniej, w pierwszej połowie XIX wieku przez miejscowego malarza z Mnikowa. Pod względem formalnym zabytek ten wymyka się sztywnym regułom klasyfikacji, a związane z nim historie i legendy łączą go z dawnymi właścicielami Krzeszowic, z powstańcami styczniowymi, z religijnym objawieniem i osobą późniejszego papieża, Karola Wojtyły.
Ostatnim miejscem, o którym warto wspomnieć przy tej okazji, jest położony na północ od Doliny Mnikowskiej Las Baczyński (nazwa stosowana lokalnie). W lesie tym w lipcu 1943 roku potyczkę z żandarmerią niemiecką stoczył oddział partyzancki Gwardii Ludowej im. Ludwika Waryńskiego pod dowództwem Stanisława Stachaka. Jak pisze Julian Zinkow, stopniowo otaczani przez Niemców partyzanci już wcześniej zauważyli ruchy wroga i utworzyli stanowiska ogniowe na skraju lasu od stron, z których spodziewali się ataku. Po krótkiej wymianie ognia zatrzymali zbliżającą się tyralierę niemiecką. Po około dwu godzinach Niemcy sprowadzili dodatkowe siły i przy czterokrotnej przewadze (około 140 ludzi) wkroczyli do lasu. Silny ogień partyzantów ponownie zatrzymał ich. Nadeszła noc. Wykorzystali ją partyzanci, wycofali się w kierunku przysiółka Skały, a następnie w rejon Rusocic, na zachód od Czernichowa. Niemcy nie zauważyli tego manewru i rankiem dnia 31 lipca zaatakowali pusty las. Podczas całej akcji stracili 4 zabitych i 11 rannych, po stronie partyzantów nie było żadnych strat**. Potyczka w Lesie Baczyńskim jest jednym z wielu leśnych wydarzeń historycznych, po których nie pozostał żaden materialny ślad w postaci pomnika, mogiły lub kapliczki…
Wybór źródeł wykorzystanych w tej części przewodnika:
* Hapanowicz Piotr, Piwowarski Stanisław (red), Monografia Gminy Zabierzów, Urząd Gminy Zabierzów, 2009, s. 29.
Łukasik Henryk, Twierdza Kraków – znana i nieznana. Część II, odcinek zachodni i południowy od traktu olkuskiego do dolnej Wisły, wyd. Arkadiusz Wingert, Międzyzdroje 2001.
Stefański Jacek, Fortyfikacje niemieckie w okolicach Rudawy, Głos Krzeszowic, nr 12/2009 oraz 1-3/2010.
** Zinkow Julian, Wokół Krzeszowic i Alwerni. Wśród podkrakowskich dolinek. Przewodnik monograficzny, Wydawnictwo Verso, Kraków 2008, s.437.