Nadleśnictwo Olkusz, zabytki sakralne

Kultura w lesie wzbogaciła się o blisko siedemdziesiąt zabytków sakralnych położonych w jurajskich lasach wokół Olkusza, Wolbromia, Pilicy i Żarnowca. Są wśród nich między innymi relikty średniowiecznego kościoła, ruiny dziewiętnastowiecznej kaplicy, murowana kaplica zaprojektowana przez znanego architekta, domkowe kapliczki z czasów powstania styczniowego oraz niezliczone, często niepozorne kapliczki i krzyże, na które natknąć się można nawet w najbardziej odległych zakątkach Nadleśnictwa Olkusz (na fotografii – kapliczka przy drodze leśnej w rejonie Gór Bydlińskich).

Zabytkiem o rodowodzie sięgającym czasów średniowiecza są ruiny kościoła św. Jana Chrzciciela na Starym Olkuszu, położone około 3 km na zachód od współczesnego centrum miasta. Ta najstarsza olkuska świątynia, wzniesiona najpierw z drewna, później murowana, powstała w obrębie średniowiecznego grodziska, które na przełomie XIII i XIV wieku zostało w niewyjaśnionych do końca okolicznościach zniszczone. Z dawnego grodziska zachowały się dobrze czytelne wały i fosa, natomiast z kościoła przetrwały reliktu murów oraz wzniesiony w 1937 roku pomnik¹.

Prawdopodobnie na przełomie XIX i XX wieku wybudowano niewielką, murowaną kaplicę w Starym Ujkowie koło Bolesławia. W latach siedemdziesiątych XX wieku zagrożona przez szkody górnicze wieś została opuszczona przez mieszkańców, a kaplica od tamtego czasu powoli niszczeje. Jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku posiadała kryty blachą dach oraz okna i drzwi². W 2016 roku z budowli pozostały już tylko mocno nadwątlone mury.

Pod koniec lat dwudziestych XX stulecia powstała kaplica pw. NMP Wspomożenia Wiernych w Jaroszowcu. Plany budowli wykonał architekt Zygmunt Novák, prekursor polskiej architektury krajobrazu i twórca zrealizowanej dopiero po jego śmierci koncepcji Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych. W okresie międzywojennym kaplica zyskała sławę lokalnego ośrodka kultu maryjnego za sprawą znajdującego się w niej obrazu Matki Bożej Wspomożycielki Wiernych. W latach 1978-1995 pełniła funkcję kościoła parafialnego. Od roku 2000 posiada status Kapelanii Harcerskiej³.

Ciekawe historie związane są z położonymi w olkuskich lasach kapliczkami domkowymi. Na uroczysku Wymysłów koło Kwaśniowa Górnego stoi murowana kapliczka wystawiona w drugiej połowie XIX wieku przez Franciszka i Katarzynę Jurczyków, którzy swoją fundacją chcieli upamiętnić powstańców styczniowych⁴. Nieopodal Żurady, na niewielkim wzniesieniu w środku lasu stoi kapliczka pw. św. Stanisława, wybudowana być może na miejscu nieistniejącego kościoła Matki Bożej Anielskiej, który według dawnych przekazów miał się wznosić gdzieś pomiędzy Olkuszem a Żuradą⁵. W sąsiedztwie kapliczki, dawniej zwanej kaplicą św. Jana, znajdowały się niegdyś dwa cmentarze: choleryczny i katolicki. Z przekazów ustnych wiadomo, iż w sąsiedztwie kaplicy przed I wojną światową okoliczni mieszkańcy spalali słomę, na której myto i przygotowywano do pochówku zmarłych. Wstępne badania archeologiczne dowodzą, iż kaplica stoi na pagórku usypanym z gruzu po rozbiórce masowego grobu lub cmentarza⁶.

Najliczniejszą grupę zabytków sakralnych stanowią przydrożne krzyże i kapliczki szafkowe. Przeważnie są to proste konstrukcje, wśród których zdarzają się czasem obiekty oryginalne i obdarzone niewątpliwymi walorami artystycznymi. Kapliczka przypominająca krakowską szopkę bożonarodzeniową zawieszona jest na sośnie przy drodze z Kolonii Giebło do Giebła. Piękna kapliczka szafkowa ze sceną Męki Pańskiej wkomponowana jest w rozszczepiony pień potężnej, liczącej sobie podobno siedemset lat lipy stojącej obok dawnej zagrody młyńskiej w Kobylicy koło Golczowic. Ciekawie wykończone kapliczki szafkowe znajdują się między innymi w Podlesiu koło Bukowna, na parkingu leśnym koło Pazurka oraz przy drodze z Zedermana do Zimnodołu.

Autorzy większości tych zabytków pozostają przeważnie anonimowi. Większość z nich już nie żyje. Tylko w nielicznych przypadkach ich nazwiska trwają jeszcze w pamięci miejscowej ludności. W rejonie Kolbarku wspomina się Antoniego Majdę, fundatora kilku przydrożnych kapliczek stających w tej miejscowości oraz na jej granicach. W Pazurku można jeszcze usłyszeć o miejscowym cieśli, Andrzeju Barczyku, który za swojego życia sporządził kapliczki szafkowe znajdujące się obecnie przy drodze do Wolbromia i Jaroszowca oraz kapliczkę na parkingu leśnym przy rezerwacie Pazurek.

Leśne kapliczki i krzyże, same w sobie przeważnie niepozorne, nabierają często dodatkowej wartości za sprawą związanych z nimi historii oraz kontekstu, jaki tworzy ich najbliższe otoczenie. W Ruskich Górach dwie skromne kapliczki szafkowe zawieszone są na buku stojącym obok okopów strzeleckich z czasów pierwszej wojny światowej. Modrzewiowy krzyż na skale w dolinie Udorki upamiętnia ślub jednej z córek Aleksandra Juliusza Moesa, przedwojennego właściciela Wierbki i Udorza. Zarastająca polana u stóp tego krzyża była kiedyś miejscem pikników i wieczorów poetyckich organizowanych przez miejscowe Stowarzyszenie Katolickie⁷. Na uroczysku Kalisko koło Ryczówka aż trzy drewniane kapliczki chronią miejsce, gdzie podobno pojawia się duch chłopa-zdrajcy, który wydał (lub zamierzał wydać) Rosjanom miejsce biwaku powstańców styczniowych⁸. Betonowy krzyż stoi w nieistniejącej osadzie Ćwięk koło Żurady i w dawnej nomenklaturze Bazylów koło Złożeńca⁹. Obok murowanej kapliczki wnękowej w Starym Ujkowie pewien śmiałek odnalazł podobno zakopany w ziemi garniec wypełniony złotem. Mówi się także, że skarb ukryty jest przy wspomnianej już kapliczce na Wymysłowie. W połowie lat trzydziestych XX wieku próbowało go znaleźć kilku mieszkańców Kwaśniowa i Hucisk. Skromna początkowo ekipa poszukiwaczy rozrosła się wkrótce do liczącej kilkanaście osób grupy. Z pobliskiego lasu ich poczynania obserwowało przynajmniej drugie tyle amatorów szybkiego wzbogacenia się. Skarbu, być może na szczęście, nie odnaleziono…¹⁰.

---