Dodaliśmy na naszą stronę ponad dwadzieścia zabytków techniki z terenu Nadleśnictwa Olkusz. Są to przede wszystkim obiekty związane z dawnym i współczesnym górnictwem – odkrywki, szyby, wyrobiska, sztolnie i hałdy, będące pozostałością po wydobyciu rud ołowiu, cynku i żelaza, które prowadzono w rejonie Olkusza od czasów wczesnego średniowiecza. Wśród opisanych miejsc znalazły się także dawne młyny (istniejące, pozostające w ruinie oraz nieistniejące) oraz jeden piec wapienniczy (usytuowany w Kwaśniowie, patrz fotografia powyżej).
Historyczna kolebka olkuskiego górnictwa położona jest na zachód od miasta, w lasach rozciągających się po obu stronach dzisiejszej drogi krajowej nr 94. Już w XIII wieku wydobywano tutaj galenę (rudę ołowiu), a od końca wieku XVIII także galman (rudę cynku). Po drugiej wojnie światowej w najwyższym punkcie dawnych pól wydobywczych stała drewniana wieża triangulacyjna. W latach sześćdziesiątych XX wieku Józef Niewdana, pracownik Zakładów Górniczo-Hutniczych Bolesław, wykonał z jej szczytu fotografie, na których widać rozległy, w większości odkryty teren pokryty setkami warpii, czyli zapadniętych szybów górniczych1. Dziś cały ten obszar pokrywa las. Oprócz warpii, zapadlisk i hałd, można w nim także odnaleźć pozostałości sztolni Ponikowskiej, zabytku unikalnego w skali kraju, stanowiącego relikt dawnego systemu odwadniającego okoliczne kopalnie. Wybudowana w latach 1564-1621 sztolnia należała do najwybitniejszych dzieł inżynieryjnych epoki staropolskiej. Jej odkryty odcinek, czyli tak zwany roznos, ciągnie się na przestrzeni około 2,5 km w lasach pomiędzy Pomorzanami (dzielnica Olkusza) i Hutkami. W pobliżu znajdują się także relikty innej szesnastowiecznej sztolni, zwanej Pilecką lub Staroolkuską2.
Pochodzące z różnych okresów czasu ślady działalności górniczej znajdują się także w innych miejscach dzisiejszego Nadleśnictwa. Na terenach należących przed drugą wojną światową do majątku w Kluczach wydobywano w XIX i na początku XX wieku rudę żelaza (kopalnia Rudnica i kopalnia w Jaroszowcu) oraz kamień wapienny (kamieniołom Cieszyniec), który posłużył między innymi do budowy fabryki cementu w Jaroszowcu3. Ślady po eksploatacji galeny i galmanu znajdują się na stokach wzniesienia Święty Krzyż koło Bydlina (kopalnia galeny), w lasach na południe od Żurady (kopalnia na Krupniczce), na zachód od Niesułowic oraz w Lesie Kochman na południe od Gorenic. Oprócz śladów po wydobyciu prowadzonym na większą skalę, w wielu miejscach można natknąć się liczne, pojedyncze wyrobiska i szyby.
Najnowszą historię górnictwa dokumentują obiekty i urządzenia Zakładów Górniczo-Hutniczych Bolesław. W skład utworzonych w roku 1956 Zakładów wchodziły swojego czasu trzy kopalnie rud cynku i ołowiu: kopalnia Bolesław (1958-1998), kopalnia Olkusz (1962-2003) oraz uruchomiona w 1974 roku kopalnia Pomorzany, która obecnie (2016) jest w stanie likwidacji ze względu na wyczerpanie złoża. Wśród miejsc opisanych na naszej stronie znajduje się między innymi otoczony lasami kompleks kopalni Pomorzany z szybem Dąbrówka oraz związane z tą kopalnią szyby wentylacyjne4.
Wśród innych zabytków techniki warto wymienić przede wszystkim młyny. Historia młynarstwa sięga na omawianym terenie przynajmniej XIV wieku. Źródła z połowy tego stulecia wspominają młyn z sadzawką nad Koprzywnicą (górny odcinek Białej Przemszy)5. W 1423 roku przedmiotem sporu sądowego był młyn nad potokiem Stoki w Kwaśniowie6. W drugiej połowie XVII wieku lustratorzy dóbr królewskich wspominali o młynie Kobylicza, odnotowując, że ten młyn jest na rzece Przemszej, o jednym kole, daje z niego młynarz wymiaru 2 mierze, czego do roku może uczynić plus minus korcy krakowskich 15, korzec rachując po gr 20* (korzec krakowski w tamtym czasie to według różnych źródeł od około 37 do 43 litrów – przyp. red.)7. Osady młyńskie znajdowały się nad górnym biegiem Białej Przemszy, w Młynach (przysiółek Kolbarku), w Chrząstowicach, w Kobylicy (przysiółek Golczowic), na potoku Centuria koło Chechła oraz na Sztole, powyżej Bukowna. Obecność osad młyńskich wpływała na krajobraz (groble, stawy, młynówki doprowadzające wodę do młynów) oraz na lokalną toponomastykę. Leśna droga z Chechła do Hutek do dzisiaj nosi nazwę Młyńskiej, a lasy położone na południe od przysiółków Polis i Podpolis rosną na Młyńskich Polach.
Obecnie stan młynów jest różny. Niektóre budynki stoją nadal na swoim miejscu, często przebudowane, a wszystkie bez wyjątku pozbawione najbardziej charakterystycznego atrybutu zewnętrznego – koła napędowego (Kobylica, Chechło, Kwaśniów-Stoki, Bukowno-Podpolis). Z innych pozostały tylko ruiny (Bukowno-Polis, Chrząstowice, Kolbark-Młyny). Z dwóch młynów stojących dawniej w przysiółku Młyny koło Kolbarku jeden jest zrujnowany, a drugi, należący od początku XIX wieku do rodziny Barczyków, został rozebrany w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. W tym przypadku zabytek przetrwał w dokumentach, gromadzonych pieczołowicie przez obecnego właściciela dawnej zagrody młyńskiej, pana Wojciech Barczyka. W jego prywatnym archiwum znajduje się między innymi wyciąg z aktu notarialnego z 1864 roku, w którym ówczesny właściciel młyna, Wawrzyniec Barczyk, uposaża swojego bratanka, także Wawrzyńca, na okoliczność jego ślubu z panną Franciszką Nocoń. Zachowały się także fragmenty księgi ewidencyjnej, z których wynika, że na początku XX wieku ziarno do młyna przywozili gospodarze z miejscowości Kolbark, Rabsztyn, Michałówka, Jangrot, Podlesie i Troks. Sporządzony w 1928 roku opis techniczny wspomina, że młyn zbudowany był z drewna, stał na podmurówce i posiadał jedno koło nasiębierne. Dalej mowa jest o tym, że: Urządzenie młyna składa się z jednej pary walcy, jednej pary kamieni, cylindra, perlaka, triera, szmerglówki i elewatorów8. Wśród dokumentów znajdują się także: świadectwo przemysłowe z 1923 roku, polisa ubezpieczeniowa z roku 1926 oraz wykonane tuż po drugiej wojnie światowej szczegółowe plany młyna.
Z innych interesujących miejsc warto jeszcze zwrócić uwagę na kopalnię dolomitu Stare Gliny koło Jaroszowca, która trafiła do Kultury w lesie ze względu na niezwykłe odkrycie, jakie miało miejsce na jej terenie w połowie ubiegłego wieku. W 1957 roku student geologii Tomasz Rosiński znalazł w eksploatowanej warstwie dolomitów jaskinie i próżnie krasowe. W trakcie późniejszych badań, w ich namulisku odkryto bogaty materiał kostny, będący pozostałością świata zwierzęcego, zamieszkującego morze, rozciągające się pomiędzy Olkuszem i Zawierciem w okresie triasu (250-201 mln lat temu) oraz leżące na nim wysepki. Odnalezione stanowisko było na tyle cenne, że rozpoczęto zabiegi o jego ochronę prawną. Starania te nie przyniosły jednak większego rezultatu. Prowadzonej przez kamieniołom eksploatacji nie zatrzymano i do końca 1958 roku większa część wartościowego materiału uległa zniszczeniu9.
Przypisy:
1 Kopalnie Starego Olkusza, film online na stronie Olkusz.tv, opowiada Józef Niewdana, http://www.olkusz.tv/kultura/item/293-kopalnie-starego-olkusza.html, dost. 6.08.2016.
2 Szczegółowy opis zabytków dawnego górnictwa w rejonie Olkusza – patrz: Katalog zabytków budownictwa przemysłowego w Polsce, red. Jan Pazdur, Tom III, Województwo krakowskie, Zeszyt 4, Powiat Olkusz, Część 1, Zabytki Górnicze, oprac. Eugeniusz Krygier, Danuta Molenda, Aleksander Saładziak, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa 1971. Elżbieta Świć, Jan Ryszard Chojowski, Józef Niewdana, Przewodnik po śladach i zabytkach dawnego górnictwa i hutnictwa rud w gminach Bolesław i Klucze, Stowarzyszenie Szansa Białej Przemszy, Olkusz 2014.
3 O kopalniach w okolicy Jaroszowca patrz między innymi: Marian Zygmunt Maryszewski, 100 lat Jaroszowca, wyd. Zakład Poligrafii Plik, Piekary Śląskie 1996.
4 Historia ZGH Bolesław została w sposób wyczerpujący opisana w obszerne monografii pod redakcją Elżbiety Świć i Józefa Liszki, Zakłady Górniczo-Hutnicze „ Bolesław”, dzieje-wydarzenia-ludzie, Wyd. ZGH, Bolesław 2004.
5 Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, edycja elektroniczna, hasło Kolbark, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=7789&q=kolbark&d=3&t=0, dost. 23.08.2016.
6 Tamże, hasło Kwaśniów.
7 Lustracja województwa krakowskiego 1659-1664, wyd. Alicja Falniowska-Gradowska i Franciszek Leśniak, część I, Warszawa 2005, s. 65.
8 Opis techniczny młyna wodnego w osadzie młynarskiej Kolbark, 1928, oryginał dokumentu w prywatnym archiwum państwa Barczyków.
9 O odkryciu i próbach ratowania stanowiska w Starych Glinach patrz: Zbigniew Wójcik, Triasowa brekcja kostna i kras kopalny w kamieniołomie Stare Gliny pod Olkuszem, w: Kwartalnik Geologiczny, 1960, tom 4, nr 1, s. 55-74. Wersja online: https://gq.pgi.gov.pl/article/view/16152, dost. 4.08.2016.