Nadleśnictwo Olkusz, miejsca pamięci

Do Przewodnika dodaliśmy około trzydzieści miejsc pamięci z terenu Nadleśnictwa Olkusz. Znajdują się wśród nich między innymi pomniki związane z walkami partyzanckimi i eksterminacją ludności cywilnej z lat drugiej wojny światowej, cmentarze żydowskie, cmentarze wojenne oraz pojedyncze, często ukryte głęboko w lesie i rzadko odwiedzane mogiły żołnierskie z obydwu wojen światowych (na fotografii – orzeł w zwieńczeniu pomnika partyzanckiego na Kalinówce koło Żerkowic).

Wśród najstarszych opisanych miejsc znajdują się cmentarze z XIX oraz z przełomu XIX i XX wieku. Każdy z nich posiada odmienny charakter i dokumentuje inną historię. Prawdopodobnie w pierwszej połowie XIX stulecia założony został żydowski cmentarz przy ulicy Skalskiej w Wolbromiu. Zastąpił on starszy, który od roku 1736 znajdował się obok nieistniejącej już synagogi przy ulicy Bóżniczej (od 1949 roku ulica Krótka). W czasie drugiej wojny światowej nowy cmentarz był jednym z miejsc, w których Niemcy rozstrzeliwali wolbromskich Żydów. Z dawnej nekropolii zachowało się zaledwie kilkanaście nagrobków i ich fragmentów, które obecnie stanowią jedną z niewielu pamiątek materialnych, jakie pozostały po przedwojennej społeczności żydowskiej Wolbromia¹.

Czasy powstania styczniowego (1863-1864) dokumentuje niewielki leśny cmentarz położony nieopodal Ryczówka, w bukowym lesie na wschód od przysiółka Godawica. Według miejscowej tradycji mają tutaj spoczywać powstańcy z oddziału kapitana Anastazego Mossakowskiego, który 22 kwietnia 1863 roku stoczył zwycięską potyczkę z wojskami rosyjskimi pod Golczowicami. Powstańcy, którzy z powodu ciężkich ran odniesionych w potyczce nie mogli maszerować dalej z resztą oddziału, ukryli się w okolicznych lasach. Ci spośród nich, którzy później zmarli, zostali pochowani przez miejscową ludność na Godawicy. Inna wersja mówi o pochowanych w tym miejscu ofiarach rosyjskiej zasadzki, w jaką powstańczy oddział wpadł za sprawą zdrajcy na pobliskim Kalisku. Obydwie wersje wydarzeń nie są do końca potwierdzone. Nie można też wykluczyć, że w leśnych mogiłach spoczywają powstańcy z oddziału pułkownika Józefa Miniewskiego, który został rozbity 5 maja 1863 roku w bitwie pod Krzykawką, a nawet żołnierze polegli w czasie dwóch wojen światowych (w pobliżu przebiegają okopy strzeleckie z I wojny, wykorzystywane także w czasie II wojny)².

Innym miejscem o rodowodzie sięgającym zapewne przełomu XIX i XX bądź początku XX wieku jest tak zwany nowy cmentarz żydowski w Żarnowcu. Oprócz kilkunastu zaniedbanych nagrobków znajduje się na nim charakterystyczny monument w kształcie piramidy – grobowiec rabina Ruwena ha-Lewi Horowica, miejscowego dajana (sędziego zasiadającego w sądzie religijnym), autora dzieła Dudaim Basade (Mandragora w polu)³. Podobnie jak w przypadku cmentarza w Wolbromiu, kirkut żarnowiecki jest jednym z nielicznych świadectw dokumentujących historię miejscowej gminy żydowskiej, której członkowie zostali w czasie drugiej wojny światowej niemal w całości wymordowani przez Niemców.

Z podobnego okresu czasu (przełom XIX i XX lub początek XX wieku) pochodzi położony na zachód od Giebła cmentarz dla ofiar chorób zakaźnych, na którym w roku 1944 dokonano prawdopodobnie tymczasowego pochówku partyzantów poległych w potyczce z Niemcami pod Giebłem (później ich ciała zostały przeniesione w czasie uroczystego pogrzebu na cmentarz Kalinówka koło Żerkowic)⁴.

Wiele miejsc pamięci związanych jest z okresem pierwszej wojny światowej. W listopadzie 1914 roku na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej toczyła się tak zwana bitwa jurajska, w której wojska austro-węgierskie i niemieckie próbowały zatrzymać, a następnie odrzucić nacierających ze wschodu Rosjan. W szeregach armii państw zaborczych obok przedstawicieli różnych narodowości znalazło się wtedy także wielu Polaków. Oprócz legionistów z 4 i 6 Batalionu 1 Pułku Piechoty Legionów, którzy funkcjonują w zbiorowej świadomości historycznej za sprawą dobrze znanej bitwy pod Krzywopłotami, warto tutaj wspomnieć choćby o polskich żołnierzach służących w austriackim 57 Pułku Piechoty (pułk od miejsca rekrutacji nazywany tarnowskim, walczył między innymi w rejonie Złożeńca) oraz w 13 Pułku Piechoty (tzw. Krakowskie Dzieci, walczył między innymi w rejonie miejscowości Gołaczewy). Świadectwem walk prowadzonych w tamtym czasie na Jurze są cmentarze wojskowe w Kluczach, Jangrocie oraz w miejscowości Kaliś (dawniej Ogonów) koło Wolbromia. Dzięki staraniom miłośników Jury skupionych w szeregach Towarzystwa Jurajskiego, wymienione nekropolie, przez wiele lat zaniedbane i zapomniane (cmentarz w Kluczach był nawet uznawany za nieistniejący), zostały na początku XXI wieku częściowo zrekonstruowane i zabezpieczone. Żmudne badania archiwalne pozwoliły także na odtworzenie nazwisk większości pochowanych na nich żołnierzy⁵. W miejscowych lasach znajduje się także wiele pojedynczych, często bezimiennych grobów z czasów Wielkiej Wojny. Warto podkreślić, że nawet najtrudniej dostępne mogiły są zadbane i oznaczone krzyżami.

Wśród pamiątek historycznych z czasów drugiej wojny światowej najbardziej przejmujące są miejsca masowych egzekucji ludności cywilnej, takie jak las Kabanina koło Wolbromia, gdzie Niemcy we wrześniu 1942 roku w czasie likwidacji wolbromskiego getta zamordowali około 600 obywateli polskich pochodzenia żydowskiego⁶. W pobliżu drogi z Pilicy do Złożeńca stoi pomnik upamiętniający około czterdziestu Romów (głównie dzieci) rozstrzelanych w lipcu 1942 roku⁷. W Czarnym Lesie na północny zachód od Wolbromia pamiątkowy obelisk ustawiony jest na miejscu egzekucji 11 mieszkańców Łan Podleśnych z czerwca 1943 roku⁸. Inny pomnik upamiętnia mieszkańców niewielkiej osady Biała w Lasach Błędowskich, którzy stracili życie w wyniku represji za pomoc udzieloną partyzantom⁹.

Swoje pomniki mają także sami partyzanci. Na polanie Psiarskie koło Złożeńca oraz na Wymysłowie (inaczej na Borach) koło Kwaśniowa znajdują się obeliski poświęcone najsłynniejszej grupie partyzanckiej ziemi olkuskiej – oddziałowi AK Surowiec por. Gerarda Woźnicy pseud. Hardy. Na cmentarzu na Kalinówce koło Żerkowic spoczywają między innymi żołnierze z oddziału AK ppor. Stanisława Wencla pseud. Twardy, którzy polegli w czerwcu 1944 roku we wspomnianej wcześniej potyczce z Niemcami pod Giebłem. W Lasach Łańskich stoi pomnik poświęcony partyzantom z oddziału Gwardii Ludowej im. Bartosza Głowackiego, a w lasach udorskich dwa pamiątkowe głazy ustawione na wytyczonym w latach 2006-2007 szlaku Pieszo i rowerem śladami partyzantów od Kąpiel Wielkich przez Miechówkę do Poręby Dzierżnej.

Lasy w okolicach Olkusza kryją też wiele pojedynczych, samotnych, często bezimiennych mogił z czasów drugiej wojny światowej, w których pochowano między innymi żołnierzy polskiego września 1939 roku (Zawada), więźniów próbujących uciec z transportu kolejowego do obozu zagłady w Oświęcimiu (Jaroszowiec) oraz poległych w latach 1944-1945 żołnierzy niemieckich (Rodaki, Zalesie Golczowskie).

---