Tarnówko, opuszczony cmentarz na skraju puszczy. Starszy mężczyzna zatrzymuje się przy resztkach cmentarnej bramki i opowiada swoją historię. Gdzieś tutaj leżą jego dziadkowie. Nie wiadomo, gdzie dokładnie. Pochodzili z polsko-niemieckiej rodziny ewangelickiej. Ich dzieci po wojnie uznały, że to nie jest dobra historia na nowe czasy i że najbezpieczniej będzie nie pamiętać. I tę niepamięć przekazały wnukom. Mężczyzna od lat przejeżdża tędy na rowerze. Za każdym razem zastanawia się, gdzie były groby dziadków. Były, bo na cmentarzu pozostały już tylko ślady kilkunastu mogił i kilka uszkodzonych nagrobków.
Kilka kilometrów dalej, na jednym z dwóch opuszczonych cmentarzy w Podlesiu niezwykły widok – żeliwny krzyż nagrobny niemal w całości pochłonięty przez drzewo. Na światło dzienne wyglądają już tylko końcówki jego ramion. Jeszcze dalej w dół potoku następny cmentarz, a na nim dwa zachowane dziwnym trafem nagrobki. Franz Kozlowski nie chciał dłużej żyć bez swojej Therese, a może na odwrót, obydwoje zmarli w tym samym 1936 roku. Tuż obok Düstenhöftowie i podobna historia. Emilie i August nie żyją od roku 1938. Z leśnej drogi biegnącej obok cmentarza widać już majaczące w oddali nad drzewami architektoniczne kuriozum naszych czasów – „zamek” w Stobnicy…
Tarnówko
Dawny cmentarz ewangelicki znajduje się na południowym krańcu wsi, przy drodze do dawnej leśniczówki Długi Bród. Powstał prawdopodobnie pod koniec XIX lub na początku XX wieku, po drugiej wojnie światowej został opuszczony i urzędowo zamknięty w 1961 r.
Wciąż czytelne są są granice cmentarza, wyznaczone przez betonowe słupki z fragmentami drucianej siatki dawnego ogrodzenia. W pobliżu wejścia leżą fragmenty zburzonej ceglanej bramy, w jednym z narożników widać odsłonięty spod warstwy ziemi kamień graniczny.
Na cmentarzu zachowało się kilkadziesiąt grobów z betonowym obramowaniem (w tym jeden duży grób, prawdopodobnie rodzinny) oraz kilka nagrobków, postumentów i płyt nagrobkowych, kompletnych lub we fragmentach, w większości przewróconych i porośniętych przez mech. Na niektórych czytelne lub częściowo czytelne inskrypcje w języku niemieckim. Wyróżnia się usytuowany w centralnym miejscu cmentarza nagrobek rodziny Schade (Martha Schade 1869-1919, Emil Schade 1867-1927) oraz duża kwatera dziecięca (czytelna inskrypcja na jednym z grobów: Horst Fritz Koepp 1926-1928). W pobliżu grobu rodziny Schade stoi prosty, drewniany krzyż.
Podlesie
W Podlesiu (Waldheide) są dwa dawne cmentarze ewangelickie. Starszy został założony w XIX wieku na niewielkim wzniesieniu w południowej części wsi. Obecnie jego granice i rozplanowanie są nieczytelne. Fragmenty kilku ocalałych nagrobków zostały ułożone przy starym drzewie i tworzą małe lapidarium. Pomiędzy konarami drzewa widoczne są końcówki ramion wrośniętego w pień żeliwnego krzyża.
350 m na północny zachód od tego miejsca znajduje się drugi, młodszy cmentarz z początku XX wieku. Ostatni pochówek miał tu miejsce w 1953 roku, w roku 1961 cmentarz został urzędowo zamknięty. Granice są częściowo czytelne, od strony drogi zachowały się betonowe słupki ogrodzenia i słupki dawnej bramy i furtki wejściowej (metalowe zawiasy). W północno-zachodniej części znajduje się kamień wyznaczający jeden z narożników działki cmentarnej.
Na cmentarzu zachowało się kilka nagrobków i fragmentów nagrobków, niektóre z czytelnymi lub częściowo czytelnymi inskrypcjami. Nazwiska odczytane na nagrobkach: Wilhelm Kleige (zm. 1918), Karl ? (1859-1922), Fryderyk Kleige (1886-1953). Przy wejściu stoi drewniany krzyż z tabliczką z napisem: „Cmentarz/ ewangelicki”.
Stobnica
W Stobnicy sąsiadują ze sobą dwa cmentarze: katolicki i ewangelicki. Ten pierwszy jest nadal użytkowany, można na nim odnaleźć kilka nagrobków z okresu międzywojennego (m.in. krzyż z figurą anioła). Cmentarz ewangelicki jest od czasów powojennych opuszczony. Uwagę zwracają okazałe i zachowane w dość dobrym stanie nagrobki z okresu międzywojennego: Franz Kozlowski (1848-1936) i Therese Kozlowski (1854-1936) oraz August Düstenhöft (1849-1938) i Emilie Düstenhöft (1856-1938).
Inne nazwiska odczytane na nagrobkach: Waldemar ? (1900-1901) – najstarszy nagrobek z czytelną inskrypcją, Albertine Nikodem (?) gb. Strütke (1853-1903) – kamienny krzyż na postumencie, w karcie ewidencyjnej z 1994 roku podawany jako najstarszy na cmentarzu, w tamtym czasie był jeszcze w całości, w 2022 roku zniszczony, we fragmentach: górna część krzyża i przewrócony postument; Ludwig Boehlke (1836-1932), Josef Heinz, ur./zm. 1938.
Gdzie to jest?
Opisane miejsca znajdują się we wschodniej części Puszczy Noteckiej, na terenie gmin Połajewo (Tarnówko) i Oborniki (Podlesie, Stobnica). Wszystkie leżą w pobliżu malowniczego potoku Kończak, który przecina tę część Puszczy i uchodzi do Warty w Stobnicy.
Współrzędne GPS i linki do mapy na portalu Kultura w lesie:
Cmentarz ewangelicki w Tarnówku: 52.76977, 16.59890
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1657
Cmentarz ewangelicki w Podlesiu, XIX w.: 52.74081, 16.67642
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1653
Cmentarz ewangelicki w Podlesiu, pocz. XX w.: 52.74322, 16.67291
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1652
Cmentarz ewangelicki w Stobnicy: 52.70854, 16.61475
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1655
Cmentarz katolicki w Stobnicy: 52.70882, 16.61516
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1656
Materiały wykorzystane w artykule
- Karty ewidencyjne cmentarzy:
- Podlesie, cmentarz z XIX w.: brak karty na portalu NID.
- Podlesie, cmentarz z pocz. XX w., karta z 1994 r.: https://zabytek.pl/pl/obiekty/cmentarz-ewangelicki-696210 [dost. 7.03.2024].
- Stobnica, cmentarz katolicki, karta z 1994 r.: https://zabytek.pl/pl/obiekty/cmentarz-rzymskokatolick-696000 [dost. 30.09.2024]
- Stobnica, cmentarz ewangelicki, karta z 1994 r.: https://zabytek.pl/pl/obiekty/cmentarz-ewangelicki-695321 [dost. 7.03.2024].
- Tarnówko, cmentarz ewangelicki, karta z 1989 r.: https://zabytek.pl/pl/obiekty/cmentarz-ewangelicki-688151 [dostęp 4.05.2022].
- Messtischblatt 1:25 000, arkusz 3265 Obersitzko 1940 r.; arkusz 3266 Polajewo, 1892, 1944 r., http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=TK25.