Lasy nad górną Flintą w większości są młode, powojenne. Na mapach sprzed 1945 roku widać tu głównie pola, łąki i rozrzucone pomiędzy nimi samotnicze gospodarstwa – krajobrazowe świadectwo dawnego osadnictwa olęderskiego. Holendry Połajewskie, Holendry Wyszyńskie, Holendry Gembickie i Niemieńskie. Prawdziwa mała Holandia na skraju Puszczy Noteckiej. Powojenne migracje i zalesienia zmieniły ten krajobraz tak bardzo, że dziś bez starej mapy nie sposób zrozumieć, skąd te wszystkie opuszczone cmentarze i ślady domostw. Młody las i stare miejsca, tak to teraz tutaj wygląda…
Gębice (Gembitz)
Według dokumentacji konserwatorskiej z końca ubiegłego wieku najstarszym nagrobkiem na cmentarzu w Gębicach był kamienny krzyż z 1865 roku, na postumencie, z inskrypcją. W dokumentacji znalazło się zalecenie, aby przenieść go do lapidarium. Trudno powiedzieć, co wydarzyło się później. W roku 2021 na cmentarzu nie było ani krzyża, ani lapidarium. Pomiędzy grobami stał tylko duży, żeliwny krzyż z inskrypcją z 1873 roku. Obok niego ktoś ułożył fragmenty żeliwnego ogrodzenia grobowca lub grobu.
Huta (Althütte)
Trzydzieści lat temu istniały jeszcze ceglane słupki bramki wejściowej prowadzącej na dawny cmentarz ewangelicki w Hucie. W 2021 roku nie było już po nich śladu, zachowały się tylko pojedyncze betonowe słupki ogrodzenia (m.in. w narożniku pd.-zach.). Na cmentarzu wciąż jeszcze można znaleźć pozostałości około 40 grobów z drugiej połowy XIX i pierwszej połowy XX wieku: betonowe ramy, fragmenty nagrobków, kilka postumentów i płyt nagrobnych z częściowo czytelnymi inskrypcjami w języku niemieckim (m.in. Wilhelm Rothaug, 1862-1919).
Gębiczyn (Holendry Gembickie, Gembitz-Hauland)
Fragmenty ceglanych słupków z oryginalnej bramy cmentarnej zachowały się za to w Gębiczynie. Na cmentarzu uwagę zwraca nagrobek Richarda Kroppa (1876-1914), żołnierza poległego podczas pierwszej wojny światowej. W karcie ewidencyjnej z lat 80. XX wieku zalecono wpisanie tego nagrobka do rejestru zabytków, razem ze stojącym w pobliżu dużym, ażurowym krzyżem żeliwnym. Z zaleceń tych nic nie wyszło. W 2021 roku krzyża żeliwnego nie udało się odnaleźć. Nagrobek Richarda Kroppa ma się natomiast dobrze i dalej czeka na wpis do rejestru.
Niewiemko (Holendry Niewiemskie, Niwimko, Neuhütte/Glashütte)
W granicach dzisiejszego Niewiemka są aż trzy dawne cmentarze. Wszystkie powstały w drugiej połowie XIX wieku na terenie parafii ewangelickiej Bukowiec (Gramsdorf). Wszystkie po drugiej wojnie zostały opuszczone i od tego czasu powoli niszczeją. Na kilku nagrobkach wciąż można odczytać inskrypcje. Ludwig Dreger (1866-?) i Emilie Dreger, Willi Dittbrenner (maj-wrzesień 1911), Caroline Zellmer (1846-1907), Emma Mathwig (1895-1930)…
Tłukawy (Tlukawy)
Na opuszczonym cmentarzu ewangelickim w Tłukawach uwagę od razu zwracają stare, oplecione przez bluszcz grochodrzewy, które nadają temu miejscu niezwykły klimat. Pomiędzy drzewami leżą przewrócone ceglane słupki dawnego ogrodzenia. We wschodniej części cmentarza, w linii dawnego ogrodzenia, znajdują się ruiny dużej krypty grobowej. Poza tym jest tu jeszcze kilkadziesiąt mogił oraz fragmenty nagrobków. Na żadnym nie udało się odnaleźć czytelnej inskrypcji.
Wyszynki (Holendry Wyszyńskie, Wischin Hauland)
W północno-zachodniej części cmentarza w Wyszynkach stoi niewielki, ceglany budynek dawnej kostnicy. Jeszcze w latach 80. XX wieku wewnątrz stał stary karawan. Teraz budynek jest pusty. Sam cmentarz jest gęsto porośnięty przez roślinność, głównie lilak, który skutecznie broni dostępu do wnętrza nekropolii. W zielonej gęstwinie widać jedynie kilka mogił z betonowymi obramowaniami, kilka fragmentów nagrobków oraz postument pomnika nagrobnego. Cmentarz, prawdopodobnie za sprawą wspomnianej kostnicy, wpisany jest do rejestru zabytków (nr 538/Wlkp/A).
Igrzyna (Holendry Igrzna, Ryczywolskie Olędry, Igrza-Olędry, Igrzahauland, Rehwiese)
Na cmentarzu w Igrzynie rosną wspaniałe, stare dęby. Wiosną u ich stóp kwitną płaty konwalii. Od strony drogi zachowały się betonowe słupki dawnego ogrodzenia cmentarnego, w tym słupek z zawiasami nieistniejącej bramki wejściowej. Jest tu kilkadziesiąt mogił (część z betonowymi obramowaniami) oraz fragmenty kilku nagrobków. W północno-zachodniej części stoi kamienny pomnik nagrobny ze słabo czytelną inskrypcją. Według karty ewidencyjnej z 1989 roku najstarszy nagrobek na tym cmentarzu pochodzi z 1905 roku. Obecnie trudno go zidentyfikować.
Gdzie to jest?
Opisane miejsca znajdują się na wschodnim krańcu Puszczy Noteckiej, w lasach nad rzeka Flintą, na styku gmin: Czarnków (pow. czarnkowsko-trzciniecki), Budzyń (pow. chodzieski) i Ryczywół (pow. obornicki). Współrzędne GPS i linki do mapy na portalu Kultura w lesie:
Gębice, dawny cmentarz ewangelicki, XIX w. Gebice-01: 52.90384, 16.69966
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1623
Gębiczyn, dawny cmentarz ewangelicki (1), XIX w. Gebiczyn-01: 52.88454, 16.73403
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1624
Huta, dawny cmentarz ewangelicki, XIX w. Huta-01: 52.86353, 16.69640
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1627
Igrzyna, dawny cmentarz ewangelicki Igrzyna-01: 52.85584, 16.80349
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1628
Niewiemko, dawny cmentarz ewangelicki, Niewiemko-02: 52.91572, 16.78530
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1630
Niewiemko, dawny cmentarz ewangelicki Niewiemko-03: 52.90212, 16.77761
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1631
Tłukawy, dawny cmentarz ewangelicki Tlukawy-01: 52.83976, 16.83989
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1635
Wyszynki, dawny cmentarz ewangelicki Wyszynki-01: 52.87568, 16.82886
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1636
Materiały wykorzystane w artykule
Karty ewidencyjne cmentarzy dostępne na portalu zabytek.pl (dostęp: styczeń 2024):
- Gębice: https://zabytek.pl/pl/obiekty/cmentarz-ewangelicki-685498
- Gębiczyn: https://zabytek.pl/pl/obiekty/cmentarz-ewangelicki-685503
- Huta: https://zabytek.pl/pl/obiekty/cmentarz-ewangelicki-685516
- Igrzyna: https://zabytek.pl/pl/obiekty/cmentarz-ewangelicki-696528
- Niewiemko: https://zabytek.pl/pl/obiekty/cmentarz-ewangelicki-685525, https://zabytek.pl/pl/obiekty/cmentarz-ewangelicki-685524, https://zabytek.pl/pl/obiekty/cmentarz-ewangelicki-685526.
- Tłukawy: https://zabytek.pl/pl/obiekty/cmentarz-ewangelicki-695419.
- Wyszynki: https://zabytek.pl/pl/obiekty/wyszynki-cmentarz-ewangelicki.
- Mapa Gaula/Raczyńskiego (1807-1812) z rozmieszczeniem osad olęderskich w opisywanym rejonie (po powiększeniu do właściwego obszaru), wersja cyfrowa: https://atlas.ihpan.edu.pl/gaul/pl/
- Karte des Deutschen Reiches 1:100 000, ok. 1944 r., https://atlas.ihpan.edu.pl
- Opisywany teren na mapach historycznych na portalu mapowym Instytutu Historii PAN (należy wybrać mapę z menu): https://atlas.ihpan.edu.pl/pastmaps/?lon=16.800615&lat=52.873661&z=13.1 [dost. 4.09.2024].