
Był czas, kiedy towary z osady młyńskiej Ruks nad rzeką Samicą wędrowały w szeroki świat aż do Szczecina i Hamburga. Plony rolne, produkty młynarskie i tłoczony na miejscu olej ładowano na barki, które miały swoją przystań na brzegu Warty powyżej ujścia Samicy, kilkaset metrów od osady. Młyny w Ruksie były wtedy dwa. Ten większy, o dwóch kamieniach (kołach), stał przy drodze do Szamotuł. Mniejszy, z jednym kołem, znajdował się około 500 metrów dalej w górę rzeki.
Początki
Osadę młynarską w Ruksie założono prawdopodobnie przed 1580 rokiem w dobrach szamotulskich należących do Mycielskich. W 1771 roku Mycielscy sprzedali młyn rodzinie Demuth, a w 1814 roku przeszedł on na własność Golischów, do których należał do roku 1927. Szczególny rozkwit osady miał miejsce pod rządami Ludwika Golischa, właściciela w latach 1830-1888. To właśnie za jego czasów produkty z Ruksa wywożono na barkach na dalekie rynki w Szczecinie i Hamburgu.

Ruks Rosochowiczów
W 1917 roku na froncie pierwszej wojny światowej we Francji poległ ostatni męski spadkobierca Ruksa z rodziny Golischów, Bernard. W 1927 roku jego córka Franciszka sprzedała posiadłość swojej siostrze Łucji, która rok wcześniej wyszła za mąż za Leona Rosochowicza. Od tamtej pory osada pozostaje własnością Rosochowiczów, z przerwami w okresie drugiej wojny światowej (zarządca niemiecki) i w latach 50. XX wieku (PGR).
Eksperyment z PGR i powrót dawnych właścicieli
W 1943 roku umarł Leon Rosochowicz. Dwa lata później, tuż po zakończeniu działań wojennych na tym terenie, wdowa Łucja wróciła do Ruksa z córką Marią. Przez kilka następnych lat trwała walka o utrzymanie rodzinnego majątku. Ze względu na powierzchnię mniejszą niż 100 ha Ruks nie podlegał wprawdzie powojennej parcelacji, ale obciążenia finansowe i trudności piętrzone przez władze zmusiły w końcu Łucję Rosochowicz do sprzedania osady państwu w roku 1951.
Przez następne lata był tu PGR, za czasów którego doszło do dewastacji młyna i gospodarstwa. Ze względu na brak spodziewanych dochodów z osady, w 1958 roku władze zaproponowały rodzinie Rosochowiczów zwrot majątku. Jednocześnie zagroziły, że w przypadku odmowy osada zostanie przekazana innemu właścicielowi. W ten sposób Ruks wrócił do rodziny Rosochowiczów, do której należy obecnie.
Osada dzisiaj
W skład osady wchodzą dziś dwa budynki mieszkalne, zabudowania gospodarcze oraz ruiny młyna i olejarni z młynówką i dawnym stawem młyńskim. Dwór z XVIII wieku oraz usytuowany obok niego dom z drugiej połowy XIX wieku wpisane są do rejestru zabytków (nr 2617/A z 3.02.1997). W jednym z dawnych budynków gospodarczych właściciele urządzili salkę edukacyjną z bogatą ekspozycją historyczną.



Młyn
Po drugiej stronie przebiegającej przez osadę drogi gruntowej znajdują się ruiny młyna. Młyn z olejarnią napędzany był początkowo przez koła wodne, które prawdopodobnie jeszcze w XIX wieku zastąpiono turbiną. Na przełomie XIX i XX wieku w młynie zainstalowano prądnicę wytwarzającą prąd elektryczny do całego gospodarstwa. W roku 1927 pojawiła się także maszyna parowa, której energię wykorzystywano do napędzania młyna podczas częstych niedoborów wody w rzece. Maszynę umieszczono w dobudówce dostawionej do młyna od północy.
W okresie zarządzania młynem przez PGR turbina wodna uległa uszkodzeniu i był on napędzany tylko przez maszynę parową. Po odzyskaniu młyna około 1958 roku właściciele wyremontowali turbinę oraz olejarnię, do której zakupiono nowe urządzenia: prasę hydrauliczną, gniatarkę i prażnię. Rozpoczęte na nowo tłoczenie oleju zostało jednak wkrótce przerwano ze względu na brak zbytu.
W 1964 roku młyn został ostatecznie zamknięty. Ponieważ od każdego, nawet nieczynnego budynku fabrycznego władze pobierały podatek, ówczesna właścicielka Łucja Rosochowicz ze względu na trudną sytuację finansową podjęła decyzję o rozbiórce budynku. Pozostały z niego fundamenty i fragmenty ścian oraz części turbiny i maszyny parowej.







W górę Samicy
Wędrując od ruin młyna i olejarni w górę Samicy odnajdziemy po około stu metrach pozostałości jazu oraz miejsce po drugim, mniejszym młynie. Nieco dalej w lesie nad brzegiem rzeki ukryty jest grobowiec rodziny Golischów, dawnych właścicieli Ruksa w latach 1814-1927. Jeszcze dalej, około dwa kilometry w górę rzeki od tego miejsca, znajdowała się kiedyś osada młyńska znana jako Młyn Niemieczkowo (niem. Niemietschkowo Mühle, obecnie Stary Młyn). Zachowały się tam ruiny młyna, które obecnie są niedostępne (własność prywatna).







Gdzie to jest?
Opisane miejsca znajdują się w lasach nadwarciańskich pomiędzy Obrzyckiem i Obornikami, na lewym (południowym) brzegu rzeki. Współrzędne GPS i linki do mapy na portalu Kultura w lesie:
Ruiny „dużego” młyna w osadzie Ruks: Sycyn-05, 52.67042 16.67119
https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1690
Grobowiec rodziny Golischów: Sycyn-01 52.66783 16.67894
https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1696
Materiały wykorzystane w artykule
- Większość informacji w tekście została zaczerpnięta z ekspozycji muzealnej urządzonej przez obecnych właścicieli na terenie osady.
- Karty ewidencyjne sporządzone w 1996 roku [dost. 18.11.2024]:
- Zespół młyna: https://zabytek.pl/pl/obiekty/zespol-mlyna-789718
- Dwór z XVIII wieku: https://zabytek.pl/pl/obiekty/g-219921
- Dom z drugiej połowy XIX wieku: https://zabytek.pl/pl/obiekty/g-276079
- Osada na mapach archiwalnych na portalu Mapy z przeszłością (w menu należy ustawić widoczność wybranej mapy): https://atlas.ihpan.edu.pl/pastmaps/?lon=16.675172&lat=52.669750&z=16 [dost. 19.11.2024].