Zamek w Melsztynie i jego druga młodość

Młodość, starość, a potem… znowu młodość. W XIX wieku zamek w Melsztynie po wielu historycznych przejściach zaczął zmieniać się w malowniczą ruinę. Na początku naszego stulecia z dawnej wieży zamkowej ostały się już tylko mocno nadwątlone fragmenty dwóch ścian. Gdzieś wysoko na jednej z nich zawieszone było stare, kamienne okno, którego trzeba było wypatrywać z dołu z zadartą głową. Wydawało się, że tak już będzie zawsze…

Potem przyszedł rok 2018, kiedy na zamku rozpoczęto prace zabezpieczające i rekonstrukcyjne. Cztery lata później oddano do użytku zrekonstruowaną wieżę. Do okna, kiedyś niedostępnego, można teraz podejść, dotknąć z bliska starej kamieniarki (co prawda przez kratę zabezpieczającą), a potem popatrzeć z wysokości trzeciej kondygnacji zamkowej wieży na dolinę Dunajca, Pogórze Rożnowskie i Beskidy. Panorama jest wspaniała, a zamek znowu wydaje się młody…

Leliwici Melsztyńscy, Zborowscy i inni…

Budowę gotyckiej warowni na wzgórzu zwanym dzisiaj Zamczyskiem rozpoczął w 1347 roku kasztelan krakowski Spycimir herbu Leliwa. Odtąd aż do początku XVI wieku zamek był rezydencją potężnego rodu Leliwitów, którzy od nazwy swojej siedziby przybrali nazwisko Melsztyńskich. W 1511 roku warownia przeszła na własność Jordanów, a ci przebudowali ją w połowie XVI wieku w stylu renesansowym.

Zamek należał w późniejszych czasach do Zborowskich, Tarłów i Lanckorońskich. W 1770 roku został najpierw zajęty przez konfederatów barskich, a następnie splądrowany i spalony przez wojska rosyjskie. Od tamtego czasu pozostawał w ruinie. W XIX wieku okoliczna ludność traktowała zamkowe mury jako źródło darmowego materiału budowlanego. W latach 1879-1885 staraniem Karola Lanckorońskiego pozostałości warowni zostały zabezpieczone jako tak zwana trwała ruina.

Wieża mieszkalna, czyli donżon

Najstarszą i najważniejszą częścią zamku była wieża mieszkalna (donżon, z franc. Donjon). Jej szczegółowy opis możemy znaleźć między innymi na portalu Architektura średniowiecza i starożytności. „Orientacyjna wysokość wieży wynosiła około 18 metrów, a grubość ścian od 1,6 do 2,3 metra. Otwory okienne i strzelnice sugerują, iż donżon miał przynajmniej cztery, a prawdopodobnie pięć nadziemnych kondygnacji, z których trzy niższe wzniesiono z kamienia, a wyższe z cegły (…).

Pomieszczenie na pierwszej kondygnacji dostępne było z poziomu dziedzińca i połączone drabiną lub drewnianymi schodami z piętrem. Komunikację na wyższe poziomy zapewniały schody umieszczone w osobnym aneksie, przylegającym do wieży od południowego wschodu (…).

Pomieszczenia na pierwszej i drugiej kondygnacji oświetlone były jedynie wąskimi otworami strzelnic, najprawdopodobniej posiadały one funkcje gospodarcze, służąc za spiżarnie i magazyny, ewentualnie jako zbrojownia lub kwatery załogi.

Trzecie i czwarte piętro były pomieszczeniami rezydencjalno – reprezentacyjnymi. Świadczy o tym wielkość otworów okiennych i pozostałości tynków. Na wysokości czwartej kondygnacji znajdował się także drewniany wykusz latrynowy, zawieszony na kamiennych wspornikach.

Wieżę otaczał mur obronny biegnący wzdłuż krawędzi wydłużonego wierzchołka. Wewnątrz zamku znajdowała się także kaplica wzmiankowana w 1362 roku. Wjazd prowadził od północno – wschodniej strony przez wieżę bramną z mostem zwodzonym, przerzuconym przez fosę. W czasie XVI-wiecznej rozbudowy wzniesiono trójkondygnacyjny dom mieszkalny, połączony drewnianymi gankami z wieżą, a także budynki gospodarcze. Źródła wspominają również o trzech wieżach powiązanych z murami obronnymi” [1].

Druga młodość

Od 2022 roku właścicielem gruntów na których stoi zamek jest gmina Zakliczyn (wcześniej należały one do Lasów Państwowych). Od roku 2018 na zamku prowadzone są prace zabezpieczające i rekonstrukcyjne, finansowane przez gminę z środków własnych oraz z dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W ramach tych prac do roku 2022 zrekonstruowano wieżę, z której okien można dzisiaj podziwiać wspaniałe widoki na dolinę Dunajca, Pogórze Rożnowskie i Beskidy. Wcześniej, w roku 2017, na zamku prowadzono prace archeologiczne, podczas których odsłonięto schody prowadzące do wieży oraz fragmenty muru obronnego i średniowiecznego bruku na dziedzińcu zamkowym [2].

Lochy, skarby i duchy

Z warownią związane są miejscowe legendy i podania. Zamkowe lochy ciągną się podobno pod Dunajcem aż do odległego o trzy kilometry klasztoru w Zakliczynie. W podziemiach mają być ukryte skarby Melsztyńskich. Inna legenda głosi, że na drodze prowadzącej do zamku pojawia się czasem widmowa postać jadącego powoli konno z rozwianym proporcem rycerza w zbroi, daje się też słyszeć przybliżający się tętent kopyt oddziału jeźdźców. Jest to duch husyty Spytka III z Melsztyna, który poległ w 1439 roku w bratobójczej bitwie pod Grotnikami [2].

Gdzie to jest?

Zamek znajduje się w miejscowości Melsztyn (gmina Zakliczyn, powiat tarnowski), na lewym brzegu Dunajca, na zalesionym wzniesieniu dominującym nad doliną rzeki. Jest wpisany do rejestru zabytków (nr rej. A-3 z 2.04.1968).

Współrzędne GPS: 49.87021 20.78810

Link do karty informacyjnej na stronie Kultury w lesie: http://www.kulturawlesie.pl/wp-content/uploads/2023/karty/Melsztyn-02.pdf

Link do obiektu na mapie Kultury w lesie: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1400

Materiały wykorzystane w artykule:

1. Opis zamku na portalu Architektura średniowiecza i starożytności: https://medievalheritage.eu/pl/strona-glowna/zabytki/polska/melsztyn-zamek/ [dost. 2.05.2023].
2. Opis zamku na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Zamek_w_Melsztynie [dost. 2.05.2023].
3. Opis zamku na portalu zamkomania.pl: https://zamkomania.pl/melsztyn.php [dost. 2.05.2023].
4. Napoleon Orda, Melsztyn nad rzeką Dunajcem, litografia, w: Album widoków historycznych Polski poświęcony rodakom. Ser. 6, Album widoków przedstawiających miejsca historyczne Królestwa, Galicyi i Ziem Krakowskich, Warszawa 1880, wersja online na stronie Jagiellońskiej Biblioteki Cyfrowej, https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/239546/edition/227916/content [dost. 2.05.2023].
5. Maciej Bogusz Stęczyński, Okolice Galicyi, Lwów 1847, wersja online na stronie Śląskiej Biblioteki Cyfrowej: https://www.sbc.org.pl/dlibra/doccontent?id=4308 [dost. 2.05.2023].
6. Fotografie archiwalne zamku: https://fotopolska.eu/35989,obiekt.html?map_z=15 [dost. 2.05.2023].