W mroku przeszłości pokrywały naszą ziemię gęste lasy i rozległe bagna, a dzikie zwierzęta, jak wilki, niedźwiedzie i tury urządzały sobie w cieniu potężnych sosen, świerków, buków i tysiącletnich dębów, swoje kryjówki. Nad bagnami i rzekami panoszył się bóbr, a nad wszystkiemi ptakami ciemnych lasów królował orzeł1. Tak wyobrażał sobie pradziejowy krajobraz dzisiejszej ziemi tarnogórskiej jej słynny kronikarz, Jan Nowak. U tego samego autora przeczytamy dalej o tym, jak wśród dzikich ostępów pojawili się pierwsi osadnicy, pionierzy ludzkiej cywilizacji, za sprawą których usypano w dolinach groble dla założenia rybnych stawów, wycięto las dla powiększenia (…) roli, i wybudowano na tem polu z drzewa lub z gliny chateczki2. W tamtym czasie ludzie nie wiedzieli jeszcze, że prawdziwe bogactwo kryje się dopiero kilka metrów pod ich stopami…
Początki
Odkrycie w okolicach dzisiejszych Tarnowskich Gór srebronośnych złóż rud ołowiu i cynku oraz rudy żelaza miało na zawsze zmienić historię i krajobraz tych ziem. W 1526 książę Jan Opolski wydał przywilej, tak zwane wolności górnicze. Czynimy i dajemy im też niniejszą łaskę i swobodę do używania naszych rzek, celem uruchomienia topialń, młynów, tartaków, tłuczkami, oraz używania naszego lasu, tam budować i wybierać według wskazówek naszego nadleśniczego lub gajowego, ile potrzeba do górnictwa, topialń, tłuczkami, młynów i jat kopalnianych. Od tego wszystkiego nie są oni winnymi nam żadnych podatków, opłat i należytości leśnych3. Tak rozpoczęła się trwająca przez kilka wieków działalność górnicza, po której pozostały do naszych czasów hałdy, wyrobiska, sztolnie i linie komunikacyjne oraz relikty urządzeń. Wędrując przez ziemię tarnogórską napotkamy je wszędzie, także w lesie.
Park Repecki i Dolina Dramy
Pierwszy z takich zabytków znajduje się zaledwie kilka kroków od centrum Tarnowskich Gór. W zachodniej części Parku Repeckiego, w zalesionej dolinie Dramy odnaleźć można ujęty w kamienny portal wylot Głębokiej Sztolni Fryderyk. Sztolnia była jednym z największych osiągnięć inżynierii górniczej swoich czasów i stanowiła kluczowy element systemu odwadniającego Królewską Kopalnię Fryderyk. Jej chodnik o długości ponad czterech i pół kilometra drążono przez blisko 14 lat, od roku 1821 do 1834, pracując jednocześnie na kilkunastu przodkach, rozpoczynających się w szybach wybitych na linii jej przebiegu. Dzięki budowie sztolni możliwe stało się odwodnienie położonych głębiej złóż rud srebronośnych oraz połączenie istniejących systemów odwadniających w jeden wielki system działający grawitacyjnie, w oparciu o naturalny spływ wód, co było rozwiązaniem bardziej niezawodnym i dużo mniej kosztownym od stosowanych wcześniej pomp parowych.
Po kolejnych rozbudowach dokonanych w drugiej połowie XIX wieku łączna długość tego systemu wynosiła około 17 kilometrów. Kopalnia w Tarnowskich Górach została zamknięta w roku 1910 po wyczerpaniu złóż, ale system grawitacyjnego odprowadzania wody działa po dziś dzień. W 1957 roku na niewielkim odcinku sztolni o długości 600 metrów uruchomiono podziemną trasę turystyczną, słynną Sztolnię Czarnego Pstrąga, którą w trakcie zwiedzania pokonuje się płynąc łodziami. Dostęp do podziemnych przystani prowadzi przez dawne świetliki, czyli szyby wentylacyjne Ewa i Sylwester, które swój wylot mają w Parku Repeckim. Łatwo je rozpoznać po charakterystycznym wyglądzie nadszybia, posiadającego formę kamiennej rotundy ze stożkowym dachem pokrytym gontem.
Bibiela
Kopalnia w Tarnowskich Górach to jedna z największych atrakcji turystycznych nie tylko regionu, ale i całej Polski. W 2017 roku jej część naziemna i podziemna została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Przez większość miesięcy panuje tu ożywiony ruch turystyczny, a na pobliskich parkingach spotkać można autokary i samochody z rejestracjami z całej Europy. Zupełnie inny charakter posiada dawna kopalnia, a właściwie dwie leżące tuż obok siebie kopalnie w lasach koło miejscowości Bibiela. W latach 1889-1917 wydobywano w nich rudę cynku i ołowiu oraz rudę żelaza, której pokłady w ocenie ówczesnych geologów należały do największych i najbogatszych na terenie Europy.
Kopalnie były własnością rodziny wielkich śląskich przemysłowców Henckel von Donnersmarck. Kres ich wydobyciu położył katastrofalny wypadek z 17 czerwca 1917 roku, kiedy to w ciągu kilku godzin podziemne wyrobiska zostały zalane przez wodę. Nagle 10 min. przed godz. 2-gą po południu, kiedy górnicy prawie kończyli szychtę, rozległ się w kopalni ogromny huk i szum wody. Z boku i spodu podkopów woda wyrwała wielkie bryły rudy, tam i ówdzie strop się zawalił, zapadały ściany, a przeraźliwie huczący potok wody, podwyższający się od minuty do minuty, dochodził górnikom już po kolana4.
Pod wodą na zawsze pozostały kilometry chodników, drogi górniczy sprzęt i wciąż nadające się do eksploatacji złoża. Na powierzchni ziemi śladem po dawnych kopalniach są ukryte wśród drzew ruiny budynków i urządzeń technicznych, nasypy kolejki wąskotorowej, hałdy i zalane wyrobiska, w których powstały malownicze śródleśne jeziorka. Oprócz nielicznych turystów i spacerowiczów można tu czasem spotkać pasjonatów ze sprzętem nurkowym, którzy niestrudzenie poszukują wejścia do podziemnych korytarzy…
Piekarskie Doły
Wielkie wrażenie robi także dawna kopalnia limonitu (rudy żelaza) i dolomitu położona w południowej części Tarnowskich Gór, pomiędzy Górą Cipiorg i bytomską dzielnicą Sucha Góra. Po wydobyciu prowadzonym metodą odkrywkową na przełomie XIX i XX wieku pozostał iście górski krajobraz z głębokimi wąwozami i hałdami naśladującymi strome góry. Rosnący tu las pochodzi ze sztucznych nasadzeń z lat 60. XX wieku oraz z naturalnej sukcesji. W 2006 roku na terenie dawnej kopalni utworzony został zespół przyrodniczo-krajobrazowy Piekarskie Doły. Jego odpowiednikiem po stronie bytomskiej jest zespół przyrodniczo-krajobrazowy Suchogórski Labirynt Skalny.
Górniki i Planeta
Prawdziwy labirynt dawnych wyrobisk i hałd znajduje się w innym miejscu pogranicza Tarnowskich Gór i Bytomia, w okolicy Górnik. Wystarczy chwila nieuwagi, aby maszerując z tego bytomskiego osiedla przez las w kierunku Zbrosławic zgubić się na terenie dawnej kopalni galmanu. Istnieje wtedy duże prawdopodobieństwo, że zamiast do Zbrosławic dotrzemy pod tarnogórskie Repty, na starą Drogę Kościelną, która przecina obszar jeszcze jednej nieistniejącej kopalni o wdzięcznej nazwie Planeta. Ta niewielka kopalnia zyskała prawdziwą nieśmiertelność za sprawą artysty, który uwiecznił ją na jednej z dwunastu filiżanek porcelanowego serwisu do herbaty, jaki abiturienci tarnogórskiej Szkoły Górniczej podarowali w 1844 roku jej założycielowi, Rudolfowi von Carnall. Serwis, na którym znalazły się wizerunki między innymi tarnogórskiej Szkoły Górniczej, domu Carnalla oraz kilku okolicznych kopalń jest dzisiaj bezcennym źródłem historycznym. Przechowywany na co dzień w zbiorach niemieckiego Muzeum Górnictwa w Bochum, w 2018 roku odwiedził rodzime strony, zajmując honorowe miejsce na ekspozycji muzeum w Tarnowskich Górach (ekspozycja czynna do marca 2019 roku).
Przypisy:
1 Jan Nowak, Kronika miasta i powiatu Tarnowskie Góry. Najstarsze dzieje Śląska i ziemi Bytomsko-Tarnogórskiej. Dzieje pierwszego górnictwa w Polsce, Tarnowskie Góry, 1927, s. 7.
2 Tamże, s. 15.
3 Cyt. za: Jan Nowak, op. cit., s. 23.
4 Jan Nowak, op. cit., 271-272.
Wybór materiałów wykorzystanych w tej części przewodnika:
Nowak Jan, Kronika miasta i powiatu Tarnowskie Góry. Najstarsze dzieje Śląska i ziemi Bytomsko-Tarnogórskiej. Dzieje pierwszego górnictwa w Polsce, Tarnowskie Góry, 1927.
Szczech Bernard, Z dziejów hutnictwa nad Małą Panwią, część II, w: Montes Tarnovicensis, nr. 5, kwiecień 2001, wersja online: http://www.montes.pl/Montes_5/montes_nr_05_14.htm
Szczech Bernard, W kręgu górnośląskich podań i legend. Biały Śląsk, Miasto i Gmina Woźniki, Woźniki 2011.
Strony www:
http://www.montes.pl/index.htm
Strona Zabytkowej Kopalni w Tarnowskich Górach
http://www.miasteczkoslaskie.com.pl/home
http://www.orsip.pl/uslugi/archiwum-panstwowe