Po stromych i dzikich zboczach Szpilówki wspina się od strony Lipnicy niepozorna leśna droga, po której prowadził kiedyś słynny trakt handlowy z Krakowa na Węgry. Zaraz za Lipnicą trakt mijał cmentarz epidemiczny i kapliczkę św. Jana Nepomucena. Potem biegł u podnóża Duchowej Góry, która dawniej nazywała się Górą Szubieniczną, ponieważ stała tu miejska szubienica. Wieszano na niej także złapanych w okolicy rozbójników, ale ci podobno niewiele sobie z tego robili i właśnie tutaj zwoływali się na swoje łupieżcze akcje. Na tej samej górze swoją kwaterę miały też miejscowe diabły.
Za Duchową Górą trakt rozpadał się na kilka biegnących równolegle wariantów, z których każdy próbował po swojemu wspiąć się na grzbiet pasma. Trzeba było wybrać jeden z nich, a potem przez kilka kilometrów radzić sobie z błotem, stromymi podjazdami w głębokich wąwozach, z mrocznym lasem i oczywiście z czającymi się wszędzie rozbójnikami.
Po drugiej stronie grzbietu drogi opadały do Iwkowej i do doliny Dunajca, gdzie łączyły się znowu w jeden szlak. Do dzisiaj na północnych stokach Szpilówki, w gęstwinie leśnych dróg i ścieżek można odnaleźć zachowane w dobrym stanie fragmenty starego traktu węgierskiego. Jeżeli trafimy tutaj po intensywnych opadach deszczu, bez trudu zrozumiemy, jak mozolna musiała być przeprawa przez to niepozorne, pogórzańskie pasmo…
Cmentarz epidemiczny
Tuż po wyjeździe z Lipnicy podróżni mijali leżący po prawej stronie traktu cmentarz epidemiczny nad Uszwicą. W XIX wieku pochowano tutaj 1100 ofiar epidemii chorób zakaźnych z lat 1847 i 1873. Niewykluczone, że cmentarz istniał wcześniej. Dziś jest on już trochę zapomniany, mocno zarośnięty i trudny do odnalezienia. Stoi na nim drewniany krzyż z 2007 roku, który zastąpił starszy, ufundowany w 1949 roku przez Wojciecha Piecha na miejscu jeszcze wcześniejszego krzyża przedwojennego.
Kapliczka św. Jana Nepomucena
Murowana kapliczka domkowa stoi obok przeprawy przez Potok Piekarski, przy starej drodze, po której przebiegał jeden z wariantów traktu węgierskiego. Wzniesiono ją prawdopodobnie w pierwszej połowie XIX wieku z fundacji Franciszka Kamińskiego. Miejscowa tradycja mówi, że kapliczka stanęła na miejscu istniejącej pomiędzy 1596 i 1730 rokiem kaplicy cechu kowalskiego. Za szklanym oknem w szczycie ściany frontowej kapliczki zawieszony jest oprawiony w drewnianą ramę oleodruk z wizerunkiem patrona tego miejsca. Wewnątrz znajduje się kamienna mensa ołtarzowa, a nad nią wnęka z drewnianą figurą Matki Bożej Różańcowej z przełomu XIX/X wieku.
Duchowa vel Szubieniczna Góra
Wzgórze wznosi się nad dawnym traktem węgierskim pomiędzy Lipnicą i pasmem Szpilówki. Na starych mapach Duchowa Góra (lub Duchowa Górka – tak w Państwowym Rejestrze Nazw) figuruje jako Szubienica lub Szubieniczna Góra. Nazwa pochodzić ma od stojącej tu niegdyś szubienicy miejskiej miasta Lipnica, na której wykonywano wyroki na przestępcach, w tym rozbójnikach grasujących na trakcie węgierskim.
Ustawiona na wzgórzu, a więc z daleka widoczna szubienica miała być przestrogą dla ewentualnych rozbójników, dodając jednocześnie otuchy przejeżdżającym obok podróżnym. W praktyce takie ostrzeżenie nie na wiele zapewne się zdało, skoro według miejscowych legend zbójnicy mieli się zbierać właśnie na Duchowej Górze, aby stąd wyruszać na swoje łupieżcze akcje. Swoją stałą siedzibę miały tutaj podobno także siły nieczyste. Diabły, bo o nich tu mowa, spędzały cały dzień pod postacią wielkich głazów. Ożywały dopiero nocą, aby kręcić się po okolicy w poszukiwaniu nieostrożnych ludzkich ofiar, które po schwytaniu zaciągały w dzikie ostępy i tam zamieniały w kamienie, próbując uwolnić się w ten sposób od ciążącej na nich samych klątwy. Nic dziwnego, że nocą nikt nie zapuszczał się w te strony, a już na pewno nie sam. Dziś na Duchowej Górze nie ma już śladu po dawnej szubienicy, ale zamienione w kamień diabły wciąż czają się wśród gęstego lasu na jej szczycie, wskazana jest zatem ostrożność. Podobno rano i wieczorem można tutaj usłyszeć niezwykłe efekty dźwiękowe, których źródłem są domy leżącej w pobliżu Lipnicy Dolnej. Jeżeli to prawda, to zjawisko takie wpisywałoby się doskonale w otaczającą Duchową Górę aurę tajemniczości [1].
Gdzie to jest?
Opisane miejsca znajdują się na Pogórzu Wiśnickim, pomiędzy Lipnicą Murowaną i pasmem Szpilówki. Współrzędne GPS i linki do kart informacyjnych:
Cmentarz epidemiczny: 49.85353, 20.52682; mapa: http://www.kulturawlesie.pl/wp-content/uploads/2023/karty/Lipnica-Dolna-02.pdf
Duchowa vel Szubieniczna Góra: 49.84820, 20.54501 http://www.kulturawlesie.pl/wp-content/uploads/2023/karty/Lipnica-Dolna-03.pdf
Kapliczka św. Jana Nepomucena: 49.84929, 20.53304 http://www.kulturawlesie.pl/wp-content/uploads/2023/karty/Lipnica-Dolna-01.pdf
Materiały wykorzystane w artykule
- Magdalena i Piotr Rochowscy, Nad Uszwicą i Leksandrówką. Na kulturowych ścieżkach Wiśnicko-Lipnickiego Parku Krajobrazowego, Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego, Kraków 2021, s. 29-32.
- Jan Rzepa, Kapliczki, figury i krzyże przydrożne na terenie diecezji tarnowskiej. Tekst, Kuria Diecezjalna, Tarnów 1983, s. 309, 312.
- Piotr Skoczek (red.), Kapliczki przydrożne Ziemi Bocheńskiej, Prowincjonalna Oficyna Wydawnicza, Proszówki 2009, s. 128, 129.
- Karta ewidencyjna cmentarza epidemicznego, 1988 r.: https://zabytek.pl/pl/obiekty/miejsce-pocmentarne,-ob.-678431 [dost. 19.09.2023].
- Spezialkarte der österreichisch-ungarischen Monarchie 1:75 000, zone 6 col. XXIII Bochnia und Czchów, 1899 r., http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=KUK075.
- Administrativ Karte von den Königreichen Galizien und Lodomerien 1:115 200, aut. Carl vo Kummersberg, 1855 r., http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=AKKGL115.
- Materiały zebrane w terenie we wrześniu 2020 roku.