W 1962 roku na Szpilówce między Lipnicą Murowaną i Iwkową pojawili się radzieccy żołnierze. Wojskowi ogrodzili teren wokół zalesionego szczytu i zaczęli na nim ustawiać tajemnicze urządzenia. Wkrótce nad lasem wyrosły widoczne ze wszystkich stron maszty antenowe. A w położonej u stóp wzgórza Iwkowej zaczęły się rodzić legendy. O przeciwatomowych schronach, o wyrzutniach rakiet nuklearnych, o platformie startowej dla statków kosmicznych. Byli tacy, co te statki widzieli. Bynajmniej nie jeden raz.
Z czasem wieś oswoiła egzotycznych przybyszów. Początkową nieufność zastąpił zdrowy pragmatyzm, który w tamtych czasach oznaczał na przykład wymianę barterową. Wymieniano przeważnie bimber i żywność za paliwo.
W 1970 roku Rosjanie wyjechali ze Szpilówki tak nagle, jak się na niej pojawili. Śmiałkowie, którzy jako pierwsi eksplorowali opuszczoną bazę, nie znaleźli wyrzutni ani platform startowych. Nie było też wielkich schronów, tylko jedna, prosta ziemianka. Okazało się, że tajna baza była zwykłą placówką łączności radiowej, obsadzoną przez około dwudziestu żołnierzy.
Rosjanie dawno już wyjechali ze Szpilówki, ale na miejscu pozostały legendy o tajnej bazie, które przez kolejne lata wymieszały się z krążącymi po tych lasach historiami o partyzantach, powstańcach styczniowych i pustelnikach z leżącej nieopodal pustelni św. Urbana…
Baza
Wiele ciekawych informacji o radzieckiej bazie wojskowej na Szpilówce zamieszczono na tablicy informacyjnej przy wieży widokowej. Możemy z niej dowiedzieć się między innymi, że „co pewien okres przybywały tu transporty dużych samochodów i większej ilości wojska. Wszystko co tutaj się działo owiane było wielką tajemnicą. (…) Faktem jest istnienie anten nadawczo-odbiorczych, widocznych z daleka, zasilanych prądem z agregatów, których pracę było słychać w całej okolicy. Część żołnierzy przebywała na samej górze przy Szpilówce, a pozostali w bazie na skraju wsi przy drodze Skotnica. (…) W 1966 roku żołnierze radzieccy opuścili bazę. Powrócili do niej podczas inwazji na Czechosłowację w 1968 roku, by ostatecznie ją zlikwidować w roku 1970” [3].
Ziemianka
„została odbudowana w zagłębieniu na jej pierwotnym miejscu. Służyła ona żołnierzom radzieckim do schronienia i przechowywania radiostacji odbiorczo-nadawczej. Tak wspomina ją Jacek Piotrowski z Lipnicy Murowanej. Tata powiedział „idziemy do ruskich”. Poszliśmy więc w kilka osób na Szpilówkę i przypominam sobie to dokładnie, że podchodząc od strony Iwkowej od wschodu, najpierw natknęliśmy się na ziemiankę. Była to niezbyt duża ziemianka, jak sama nazwa wskazuje, wkopana w ziemię, przykryta deskami i obłożona darnią. W środku był najprawdopodobniej sztab, gdyż jak przechodziliśmy, akurat z tej ziemianki wychodził prawdopodobnie oficer…” [3].
Wieża
„Pierwsza wieża w tym miejscu została wybudowana w roku 1950 jako wieża triangulacyjna do celów geodezyjnych. Była to konstrukcja drewniana, posiadała kształt wysokiego, smukłego ostrosłupa. Składała się z czterech platform, na które wchodziło się po drewnianych drabinach, których długość wynosiła około 5 m. Szczyt wieży górował nad wierzchołkami najwyższych drzew, dzięki czemu widoczna była z daleka.
Już wówczas służyła mieszkańcom i gościom jako wieża widokowa. Była ulubionym celem wypraw zarówno indywidualnych, szkolnych, jak również rodzinnych. Po zawaleniu się wieży we wsi krążyły opowieści o wspaniałych widokach, jakie można było z niej oglądać. Te wspomnienia stały się inspiracją dal samorządu gminnego do wybudowania na tym miejscu nowej, stalowej wieży widokowej” [3].
Gdzie to jest?
Szpilówka to najwyższe wzniesienie zalesionego pasma Pogórza Wiśnickiego ciągnącego się od Rajbrotu na zachodzie po Czchów na wschodzie. Administracyjnie jest to teren wsi Iwkowa (gmina Iwkowa, powiat brzeski, województwo małopolskie). Współrzędne GPS opisanych miejsc i linki do kart informacyjnych:
Ziemianka zrekonstruowana na terenie dawnej wojskowej bazy łączności: 49.83526, 20.56231, http://www.kulturawlesie.pl/wp-content/uploads/2023/karty/Iwkowa-04.pdf
Pustelnia św. Urbana pod Bukowcem: 49.83515, 20.58036, http://www.kulturawlesie.pl/wp-content/uploads/2023/karty/Iwkowa-02.pdf
Kapliczka pod Szpilówką: 49.83433, 20.56744, http://www.kulturawlesie.pl/wp-content/uploads/2023/karty/Iwkowa-03.pdf
Ruiny budynku pod Szpilówką: 49.83089, 20.55752, http://www.kulturawlesie.pl/wp-content/uploads/2023/karty/Iwkowa-05.pdf
Materiały wykorzystane w artykule
- Stefan Szot, Pobyt żołnierzy radzieckich na Szpilówce, https://pliki.iwkowa.pl/mod/turystyka/index.php?id=10285 [dost. 20.09.2023].
- Stefan Szot, Wieża triangulacyjna na Szpilówce, https://pliki.iwkowa.pl/mod/turystyka/index.php?id=10283 [dost. 20.09.2023].
- Tablica informacyjna na Szpilówce.
- Panoramy z wieży widokowej: https://www.straznicyczasu.pl/viewtopic.php?t=13252 [dost. 8.03.2024].
- Materiały zebrane w terenie w 2020 roku.