W maju 1920 roku dowodzona przez dwóch oficerów grupa niemieckich żołnierzy z Wałcza wyprawiła się na poszukiwanie Hansa Paasche, właściciela leśnego majątku w Zaciszu. Paasche, kiedyś oficer niemieckiej marynarki wojennej, a później zagorzały pacyfista, obrońca przyrody, działacz społeczny, wegetarianin i wojujący abstynent, naraził się niemieckim nacjonalistom bezkompromisową postawą i odważnym głoszeniem poglądów. Gdy żołnierze dokonywali najazdu na jego posiadłość, Hans Paasche wracał ze swoimi dziećmi do domu znad pobliskiego jeziora. Według niemieckiej Wikipedii był ubrany tylko w kąpielówki i klapki. Na widok napastników próbował uciekać, ale nie zdało się to na nic – zginął od strzałów karabinowych oddanych w plecy. W miejscu jego śmierci znajduje się dziś skromna mogiła z płytą pamiątkową.

Przesiecki Młyn vel Prossekeler Mühle

Zanim w 1912 roku Zacisze stało się własnością Hansa Paasche, istniała tu stara osada młyńska z tartakiem, założona w dobrach wieleńskich, nad rzeką Szczuczną (wcześniej Przysieka, niem. Kuhlbarsch, lewy dopływ Drawy). Swoją nazwę osada przyjęła prawdopodobnie od dawnej nazwy Szczucznej (Przysieka) lub od nazwy pobliskiej wsi Przesieki (w średniowieczu Piotrowo, Petersdorf, później niem. Prossekel). W pierwszej połowie XIX wieku osada miała 4 domy i 25 mieszkańców. U schyłku tego stulecia był tu tartak parowy, 6 domów i 52 mieszkańców, wszyscy wyznania protestanckiego. W pierwszej połowie XX wieku nosiła nazwę Waldfrieden, którą w okresie drugiej wojny światowej zmieniono na Wisenthal.

Blekoty vel Zacisze

Po drugiej wojnie osadę przemianowano na Blekoty, obecnie używana jest lokalna nazwa Zacisze. Żadna z tych dwóch nazw nie występuje w Państwowym Rejestrze Nazw Geograficznych. Na terenie osady zachowało się wiele pamiątek przeszłości. Jest tu dawny cmentarz ewangelicki założony na terenie wczesnośredniowiecznego grodziska, ślady młyna, pozostałości młynówki z dwoma mostkami, grób Hansa Paasche i ruiny jego domu z charakterystycznymi „schodami do nieba”, a także ślady kilku innych budynków oraz usytuowane za cmentarzem ruiny jazu na Szczucznej.

Grób Hansa Paasche

Oryginalny nagrobek wystawiony przez rodzinę w miejscu śmierci Hansa Paasche, został w 1985 roku za zgodą ówczesnych polskich władz przewieziony przez jego córkę Helgę na zamek Ludwigstein w Hesji. Znajduje się ram archiwum niemieckiego ruchu młodzieżowego (Archiv der deutschen Jugendbewegung), któremu patronował Paasche. W 2004 roku na mocy decyzji Rady Miasta Krzyż na odsłoniętym z roślinności i uporządkowanym grobie ustawiono istniejący obecnie pomnik nagrobny, a przy dawnym dworze rodziny Paasche zamontowano tablice informacyjne. Grobem opiekuje się młodzież szkolna z Krzyża Wielkopolskiego.

Cmentarz

Dawny cmentarz wiejski usytuowany jest na wzniesieniu, które w dokumentacji archeologicznej figuruje jako grodzisko wczesnośredniowieczne (stanowisko Przesieki nr 1, AZP 40-19/1). Pierwotny układ oraz granice cmentarza są obecnie słabo czytelne, nie ma śladów oryginalnego ogrodzenia. Zachowało się kilka tablic nagrobnych członków rodziny Geisler i Pidde, które być może należą do dawnych właścicieli tutejszego majątku lub do rodzin młynarzy dawnego młyna Prossekel. Cmentarz leży w odrębnym wydzieleniu leśnym, nie posiada jednak wydzielonej powierzchni ewidencyjnej.

Drawska Piła

Niecałe trzy kilometry na południowy zachód od Zacisza znajdują się pozostałości jeszcze jednej osady młyńskiej nad Szczuczną, założonej w pobliżu jej ujścia do Drawy (Drage). Na mapach była ona opisywana jako Drager Schneide Mühle, później jako Drageschneidemühl. Polska nazwa Drawska Piła, Draska Piła pojawia się w opracowaniach statystyczno-historycznych z 1846, 1880 i 1909 roku.

Przy młynie działał tartak, w którym przecierano między innymi drewno spławiane pobliską Drawą. W pierwszej połowie XIX wieku istniał tu folwark wchodzący w skład majątku Wieleń (Filehne). W roku 1860 w osadzie należącej wówczas do wdowy Jeske było 5 dymów (gospodarstw domowych) i 65 mieszkańców, w tym 63 ewangelików i 2 katolików. Przed drugą wojną światową właścicielem tartaku i młyna był Salomon Emil Mahl.

W styczniu 1945 roku w pobliżu osady doszło do walk pomiędzy Rosjanami i Niemcami. Na stojącej w pobliżu tablicy informacyjnej napisano, że w trakcie tych walk Rosjanie wysadzili młyn i sąsiadujący z nim most. Historyk Zbigniew Mieczkowski twierdzi, że informacja podana na tablicy jest prawdopodobnie błędna, ponieważ to właśnie operującym w tej okolicy Rosjanom zależało na utrzymaniu mostu, natomiast wysadzić go mogli raczej próbujący utrudnić działania przeciwnika Niemcy. Do wysadzenia miało też dojść w styczniu, a nie w marcu, jak napisano na tablicy.

Po wojnie osadę przemianowano na Pilsko. Pomimo zniszczeń wojennych młyn działał do lat 60. XX wieku. Dziś są tu już tylko malownicze ruiny. Obok młyna znajduje się dawny cmentarz ewangelicki, na którym można jeszcze odnaleźć fragmenty kilku zniszczonych nagrobków.

Gdzie to jest?

Zacisze, przed wojną Wisenthal, Waldfrieden, a jeszcze wcześniej Przesiecki Młyn (Prossekelmühle, Prossekeler Mühle), leży w Puszczy Drawskiej, nieco ponad dwa kilometry na południe od osady Przesieki (gmina Krzyż Wielkopolski, powiat czarnkowsko-trzcianecki, województwo wielkopolskie). Współrzędne GPS i linki do kart informacyjnych opisanych miejsc:

Grób Hansa Paasche: 52.99479, 15.97623; link do karty

Ruiny domu Hansa Paasche: 52.99701, 15.97942

Nieistniejąca osada młyńska Przesiecki Młyn (Prossekeler Mühle) 52.99647, 15.97990; link do karty

Dawny cmentarz ewangelicki w Zaciszu: 52.99696, 15.98057; link do karty

Ruiny budynku: 52.99694, 15.97996

Ruiny jazu: 52.99688, 15.98125

Nieistniejący młyn Pilsko (Drawska Piła, Drageschneidemühl): 52.97203, 15.96473; link do karty

Dawny cmentarz ewangelicki w Drawskiej Pile: 52.97242, 15.96476; link do karty

Materiały wykorzystane w artykule

1. Drageschneidemühl: https://www.top-rated.online/cities/gmina+Krzy%C5%BC+Wielkopolski/place/p/12106201/Drageschneidemuhl [dost. 18.01.2024].
2. Hans Paasche na Wikipedii: https://de.wikipedia.org/wiki/Hans_Paasche#Gedenkorte [dost. 23.01.2024].
3. Karte des Deutschen Reiches 1:100 000, 1879-1934, arkusz 249 Filehne, wyd. 1893, 1934, 1941 r., http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=KDR100.
4. Karte von Ost-Preussen (…) 1:150 000, arkusz XIX Filehne, 1796-1802 r., https://atlas.ihpan.edu.pl/ [dost. styczeń 2024].
5. Karta ewidencyjna stanowiska archeologicznego Przesieki nr 1: https://zabytek.pl/pl/obiekty/grodzisko-637225 [dost. 23.01.2023].
6. Karta ewidencyjna cmentarza w Zaciszu: https://zabytek.pl/pl/obiekty/g-285584 [dost. 23.01.2023].
7. Zbigniew Mieczkowski, Łączy nas Drawa. Monografia rzeki, wyd. Zbigniew Mieczkowski „Ranczo pod Mieczem”, Drawsko Pomorskie 2022, s. 245, 399-400, 405.
8. Ludwik Plater, Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego, wyd. Jan Nepomucen Bobrowicz, Lipsk 1846, s. 450-451. Wersja online na stronie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej: https://www.wbc.poznan.pl/publication/1894 [dostęp 13.01.2022].
9. Powojenne zmiany nazw: https://www.prawo.pl/akty/m-p-1948-a-78-692,16800125.html [dost. 24.01.2024].
10. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom II, Warszawa 1880, s. 141; Tom IX, Warszawa 1887, s. 226. Wersja online: http://dir.icm.edu.pl/Slownik_geograficzny/ [dost. 4.01.2023].
11. Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, hasło Piotrowo, Instytut Historii PAN. Edycja cyfrowa: http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=21536&q=piotrowo&d=0&t=0&s=1 [dost. 24.01.2023].
12. Zygmunt Światopełk Słupski, Skorowidz W.Ks. Poznańskiego (…), Poznań 1909, s. 140, poz. 5802. Wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej: https://kpbc.umk.pl/Content/258538/Kartografia_041_POWER_002_03.pdf [dost. 18.01.2024].
13. Strona poświęcona Hansowi Paasche: https://hanspaaschepl.wordpress.com/ [dost. 23.01.2024].
14. Tablica informacyjna przy Drawskiej Pile.
15. Topographischer Spezial-Karte von Central-Europa 1:200 000, arkusz 61 Arnswalde, 1851 r., https://www.landkartenarchiv.de/deutschland_topographischespecialkarte.php [dost. styczeń 2024].
16. Verzeichniss aller Ortschaften des Bromberger Regierungs-Bezirks (…), Bromberg 1833, s. 30, poz. 73. Wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/56320/edition/67330 [dostęp 10.12.2021].
17. Verzeichniss sämmtlicher Ortschaften des Regierungs-Bezirks Bromberg (…), Bromberg 1860, s. 42, poz. 125. Wersja online na stronie Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/56318/edition/67312 [dostęp 10.12.2021].