Stare Osieczno, historie leśne

Stare Osieczno, dawne niemieckie Hochzeit, to niewielka miejscowość położona na północno-wschodnich rubieżach województwa lubuskiego, na zachodnim brzegu Drawy. Osadę z neogotyckim kościołem usytuowanym na dawnym zamkowym wzgórzu otaczają lasy Puszczy Drawskiej, które ciągną się stąd na zachód aż do oddalonego o czternaście kilometrów gminnego Dobiegniewa. Obie miejscowości łączy fragment starego traktu handlowego, prowadzącego niegdyś z wielkopolskiego Wielenia przez Choszczno na Pomorze (via Chosczenka, Choszczeńska Droga, dziś droga krajowa nr 22).

Gród na granicy

Osieczno powstało przy strategicznie ważnej przeprawie przez Drawę na pograniczu Wielkopolski i Pomorza. O jego randze i dawnym rodowodzie świadczy nazwa, która pochodzi od staropolskiego słowa osiek, oznaczającego założone w puszczy miejsce obronne, umocnione ściętymi pniami drzew. Później nazwa Osieczno została zastąpiona przez niemieckie Hochzeit, czyli wesele – podobno od płynących tędy na tarło łososi.

Za czasów monarchii wczesnopiastowskiej ziemie te należały do Polski, aby w okresie rozbicia dzielnicowego stać się przedmiotem sporu pomiędzy książętami piastowskimi i pomorskimi. W połowie XIII wieku przystąpili do tej rywalizacji władcy Marchii Brandenburskiej, którzy podczas ekspansji prowadzonej znad Odry na wschód utworzyli na zajętych terenach Nową Marchię – prowincję wcinającą się klinem pomiędzy Wielkopolskę i Pomorze Zachodnie. W konfliktach i sporach o Osieczno nie zabrakło także Krzyżaków, do których Nowa Marchia należała w latach 1402-1454.

Na moście w Osiecznie podpisywano układy, które później łamano, po czym podpisywano kolejne. Most i niewielki zameczek na zachodnim brzegu Drawy były systematycznie palone i odbudowywane przez Polaków, Brandenburczyków i Krzyżaków. Spokój zapanował dopiero tutaj dopiero pod koniec średniowiecza, kiedy na dolnej Drawie ustabilizowała się trwała granica pomiędzy Polską i Brandenburgią, a od 1701 r. Prusami, która przetrwała do pierwszego rozbioru w roku 1772.

Ostatni epizod zmagań o starą przeprawę przez Drawę w Osiecznie miał miejsce podczas drugiej wojny światowej, kiedy toczono w tym rejonie walki o przełamanie niemieckich umocnień Pozycji Pomorskiej (Pommernstellung, Wał Pomorski).

Po zakończeniu wojny i odzyskaniu przez Polskę ziem położonych nad Odrą, dawna granica polsko-brandenburska na dolnej Drawie stała się wewnętrzną granicą administracyjną, która oddziela obecnie województwo wielkopolskie (brzeg lewy, wschodni) oraz lubuskie (brzeg prawy, zachodni).

Czasy świetności

W XIX i w pierwszej połowie XX wieku Hochzeit było prężnie rozwijającym się lokalnym ośrodkiem gospodarczym i komunikacyjnym. Istniał tu duży port rzeczny z bindugą flisacką, obsługujący spław drewna na Drawie i przyjmujący barki i holowniki, którymi do Gorzowa, Frankfurtu, Hamburga, Berlina i Szczecina wywożono płody rolne, tarcicę, cegłę, wapno, mąkę, szkło, terpentynę, kalafonię i smołę.

W osadzie była komora celna, magazyny solne, smolarnia, młyn, torfownia i karczma, a tuż przed wojną: duży tartak parowy „Elizabeth Mühle” należący do Rumlerów i 18-piecowa fabryka terpentyny, smoły i węgla drzewnego Artura Semmlera. Do tego trzy karczmy, dwie szkoły, posterunek żandarmerii i nadleśnictwo.

Królewski Las Hochzeit

Lasy wokół Hochzeit, wzmiankowane w 1355 roku jako Osiecki Las, a w wieku XIX opisywane jako Königliche Forst Hochzeit (Królewski Las Hochzeit), w pierwszej połowie XX wieku były zarządzane przez państwowe nadleśnictwo z siedzibą w Osiecznie (Staatsforst Hochzeit). Przed wojną jego powierzchnia wynosiła 4900 ha, a nadleśniczym był Helmuth Braungartt.

Po drugiej wojnie światowej lasy Staatsforst Hochzeit zostały przejęte przez polską administrację Lasów Państwowych, a na ich terenie utworzono nowe nadleśnictwa: Wołogoszcz i Osieczno. W następnych latach doszło do kilku kolejnych reorganizacji, po których cały ten teren należy dziś do nadleśnictwa Głusko.

Stary cmentarz ewangelicki

O historii Osieczna można dowiedzieć się wiele krążąc po lasach otaczających miejscowość. W lesie położony jest opuszczony wiejski cmentarz ewangelicki, założony w XIX wieku, później poszerzony w kierunku południowym. Jeszcze w latach 80. XX wieku kilkoma grobami opiekowali się przyjeżdżający z Niemiec krewni zmarłych. Dziś cmentarz jest w większości zarośnięty i zaniedbany. Dobrze widoczne są jedynie ruiny rodowego mauzoleum, poza tym jest tu kilka pomników nagrobnych ze słabo czytelnymi inskrypcjami oraz fragmenty zniszczonych nagrobków i postumentów.

Zabytkowy schron

Największą atrakcją dawnego cmentarza ewangelickiego w Starym Osiecznie nie są jednak pozostałości nagrobków ani ruiny mauzoleum, ale wybudowany w 1934 roku schron obserwacyjny Pozycji Pomorskiej (Pommernstellung), który dla lepszego zamaskowania został wkomponowany w narożnik cmentarnego ogrodzenia.

Schron jest wielkim unikatem – jego stalowa kopuła oparła się poszukiwaczom złomu, a na pancerzu zachowały się czytelne sygnatury z numerem fabrycznym (11), danymi producenta (zakłady Otto Grusona z Magdeburga) i rokiem produkcji (1934). Wewnątrz można obejrzeć zachowany wspornik siedziska i czytelne napisy eksploatacyjne ścianach.

W 2014 roku schron został wpisany do rejestru zabytków – jest jednym z ośmiu obiektów na terenie gminy Dobiegniew objętych tą formą ochrony prawnej.

Dawna fabryka

W głębi lasu, około dwieście metrów na północny wschód od cmentarza, można natrafić na ceglane i ceglano-betonowe fundamenty, fragmenty murów i zalegający wszędzie gruz. Są to pozostałości po działającej w pierwszej połowie XX wieku dużej, 18-piecowej fabryce terpentyny, smoły i węgla drzewnego, należącej do Artura Semmlera.

Cmentarz Rumlerów

Na południowy zachód od cmentarza ze schronem, po drugiej stronie drogi do Dobiegniewa, znajduje się mały cmentarzyk rodziny Rumler, do której przed wojną należał tartak „Elizabeth Mühle”.

Jest tu granitowy obelisk poświęcony synowi właściciela tartaku, Adolfowi (1893-1915), który poległ podczas pierwszej wojny światowej na froncie we Francji. Obok leży płyta pomnikowa z grobu Luise Rumler (1905-1925) oraz jej trzech córek: Hildegard, Else i Louise. Kiedyś były tu jeszcze dwa inne pomniki nagrobne, które jednak zniknęły z cmentarza w niewyjaśnionych okolicznościach.

Kiedyś były tu jeszcze dwa inne pomniki nagrobne Rumlerów, które zniknęły z cmentarza w niewyjaśnionych okolicznościach. Jak pisze Zbigniew Mieczkowski: „Pierwszy poświęcony był Adolfowi Rumlerowi seniorowi, który w 1929 roku popełnił samobójstwo. Prawdopodobnie przyczyną tego był światowy kryzys gospodarczy i utrata tutejszego tartaku. Ostatnia płyta wspominała kolejnych dwóch synów Adolfa i Louise, Richarda, który zmarł w 1934 roku oraz Karla, który zginął na początku II wojny światowej” (Mieczkowski 2022: 436).

Kilkanaście metrów na północ od grobów Rumlerów znajduje się jeszcze jeden nagrobek w formie głazu z piaskowca. Jest to grób Kurta Dittmara, który poległ podczas pierwszej wojny światowej we Francji 9 stycznia 1915 roku.

Materiały wykorzystane w opracowaniu

Materiały publikowane:

1. Gemeindelexikon für das Königreich Preußen: auf Grund der Materialien der Volkszählung vom 1. Dezember 1885 und anderen amtlichen Quellen, tom III: Stadtkreis Berlin und Provinz Brandenburg, Berlin 1898. Wersja online na stronie Biblioteki Uniwersyteckiej Cottbus-Senftenberg: https://opus4.kobv.de [dost. 24.01.2023].
2. Fortyfikacje Pozycji Pomorskiej, brak daty wydania, folder turystyczny, wyd. Drawieński Park Narodowy.
3. Kupiec Michał, Olejniczak Magda, 2020, Struktura militarnego krajobrazu pozycji umocnionej z drugiej wojny światowej na przykładzie wybranych odcinków Pozycji Pomorskiej, w: Studia Geohistorica nr 8, 26-44.
4. Michalak Krzysztof, Wajda Jakub, 2011, Fortyfikacje Pozycji Pomorskiej jako walor kulturowy Drawieńskiego Parku Narodowego, w: Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 18, 131-150.
5. Mieczkowski Zbigniew, 2016, Spławność i żeglowność Drawy przez wieki. Flisacy na Drawie, referat naukowy wygłoszony podczas XIII Henrykowskich Dni w Siemczynie, w: Zeszyty Siemczyńsko-Henrykowskie, tom IX, s. 65-91, Henrykowskie Stowarzyszenie w Siemczynie, Siemczyno.
6. Mieczkowski Zbigniew, 2021, Renesans Głuska n. Drawą za czasów J. Friedricha Sydowa, wyd. Zbigniew Mieczkowski „Ranczo pod Mieczem”, Drawsko Pomorskie.
7. Mieczkowski Zbigniew, 2022, Łączy nas Drawa. Monografia rzeki, wyd. Zbigniew Mieczkowski „Ranczo pod Mieczem”, Drawsko Pomorskie.
8. Miniewicz Janusz, Perzyk Bogusław, 1997, Wał Pomorski, wyd. Militaria Bogusława Perzyka, Warszawa.
9. Motyl Krzysztof, 2011, Stanowisko obserwacyjne w Starym Osiecznie – pretendent do rangi zabytku architektury obronnej, w: Lubuskie Materiały Konserwatorskie, tom VIII, 205-216.
10. Przewodnik po Drawnie i okolicach (zbior), 2019, Urząd Miejski w Drawnie, Drawno.
11. Przewodnik po lokalnej tradycji architektonicznej Puszczy Drawskiej (zbior.), 2013, wyd. Drawieński Park Narodowy, Drawno.
12. Rymar Edward, 2012, Zamek, miasteczko i przejście graniczne na Drawie w Starym Osiecznie przed wiekami, w: Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 19, 343-351.
13. Rymar Edward, 2016, Drawa jako rzeka graniczna w XIII-XV wieku, referat naukowy wygłoszony podczas XIII Henrykowskich Dni w Siemczynie, w: Zeszyty Siemczyńsko-Henrykowskie, tom IX, 49-65, Henrykowskie Stowarzyszenie w Siemczynie, Siemczyno.

Dokumentacja konserwatorska:

1. Karty ewidencyjne cmentarzy na portalu Narodowego Instytutu Dziedzictwa: https://zabytek.pl/pl [dostęp styczeń-marzec 2023].

Mapy archiwalne:

1. KDR: Karte des Deutschen Reiches 1:100 000, arkusz nr 221 Schloppe, 1830, 1893, 1919, 1934 r., http://igrek.amzp.pl.
2. Mess: Messtischblatt 1:25 000, 1878-1945, arkusze: 1494 Regenthin, 1567 Friedrichsdorf, 2761 Kallies, 2861 (1414) Zatten, 2862 Tuetz, http://igrek.amzp.pl, https://kartenforum.slub-dresden.de.
3. Reymann: Topographischer Spezial-Karte von Central-Europa 1:200 000 (Reymann), 1806-1908, arkusze: 61 Arnswalde (1851), 62 Schneidemuehl (po 1851), 77 Birnbaum (1865), 78 Rogasen (1837), https://www.landkartenarchiv.de, http://igrek.amzp.pl.
4. Zannoni: Carte de la Pologne ca 1:690 000, aut. Rizzi Zannoni, 1772, http://igrek.amzp.pl.

Strony internetowe:

1. Pozycja Pomorska: http://4historie.pl
2. Fortyfikacje: https://www.fortyfikacje.xyz/
3. Heimatkreises Arnswalde/Neumark http://www.heimatkreis-arnswalde.de/
4. Hauba, przenikliwy chłód stali i betonu: http://hauba.pl/
5. Meyers Orts- und Verkehrslexikon des Deutschen Reiches, wersja cyfrowa wydania piątego z 1912 r.: https://www.meyersgaz.org/
6. Meyers Orts- und Verkehrslexikon des Deutschen Reiches, wersja cyfrowa wydania szóstego z 1935 r.: https://www.meyersgaz.org/
7. Pozycja Pomorska: https://www.dws-xip.com