Lasy w krainie pagórów i padołów

~ Piotr Rochowski

O kolejowych tunelach, szerokich i wąskich torach, o zwierzyńcu w Książu Wielkim, partyzantach, nieistniejących gajówkach i innych historiach z miechowskich lasów.

Spis treści

Gdzie to jest? – Lasy na Wyżynie Miechowskiej – Dawne gajówki i leśniczówki – Las Zwierzyniec w Książu Wielkim – Kolej pod lasem – Szeroki tor – Wąski tor – Bitwa o Kraków – Dwa oblicza wojny – Kapliczki i krzyże – Dodatki i uzupełnienia – Materiały wykorzystane w opracowaniu

Gdzie to jest?

Wyżyna Miechowska to pierwsza kraina geograficzna, przez którą przejedziemy podróżując samochodem lub pociągiem z Krakowa w kierunku Kielc. Na północy Wyżyna sięga aż pod Jędrzejów, do granicy województw: małopolskiego i świętokrzyskiego. Na zachodzie sąsiaduje z Wyżyną Krakowsko-Częstochowską, na wschodzie zaś z regionem Ponidzia.

W krajobrazie Wyżyny charakterystyczne są szerokie garby zwane pagórami oraz szerokie, płaskodenne obniżenia terenu – padoły. Występowanie tych elementów było jednym z powodów, dla których geografowie wyodrębnili Wyżynę Miechowską jako samodzielny mezoregion fizycznogeograficzny.

Widok na Wyżynę Miechowską z południowego skraju rezerwatu „Kępie na Wyżynie Miechowskiej”

Granice Wyżyny Miechowskiej niemal dokładnie pokrywają się z granicami ziemi miechowskiej. Nie jest to ziemia historyczna, czyli dawna jednostka podziału administracyjnego w średniowiecznej monarchii piastowskiej, jak ziemia krakowska czy poznańska. W okresie przedrozbiorowym region miechowski nie stanowił osobnej jednostki terytorialnej i wchodził aż do końca I Rzeczpospolitej w skład powiatu ksiąskiego i proszowickiego województwa krakowskiego.

Określenie ziemia miechowska zostało wymyślone i wprowadzone do użycia dopiero na przełomie XIX i XX wieku, a jego autorami byli polscy krajoznawcy, którzy jako pierwsi przemierzali te tereny w poszukiwaniu materiałów historycznych i etnograficznych do ich opisu.

Pojęcie ziemi miechowskiej obejmowało w tamtym czasie ówczesny powiat miechowski, który został utworzony przez rosyjskie władze zaborcze w roku 1866. Oprócz okolic Miechowa powiat ten obejmował także Słomniki i Proszowice oraz tereny sięgające dalej na południowy wschód aż do Wisły, z Koszycami i Nowym Korczynem.

W takich granicach powiat miechowski istniał do końca zaborów i przez cały okres II Rzeczpospolitej. Zlikwidowany przez okupantów niemieckich podczas drugiej wojny światowej, przywrócony na krótko po wojnie przez władze PRL, powrócił do życia po reformie administracyjnej z 1999 roku, ale już w okrojonych granicach – bez dawnej części południowej, którą rozdzielono pomiędzy powiaty: proszowicki i krakowski.

Tradycja „dużego” powiatu żyje jednak nadal właśnie dzięki pojęciu ziemi miechowskiej, do której domyślnie włączane są wszystkie tereny mające w różnych okresach historycznych powiązania administracyjne, polityczne, społeczne, gospodarcze i kulturowe z Miechowem.

Granice „dużego” powiatu miechowskiego z lat 1866-1939, karta z Atlasu geograficznego ilustrowanego Królestwa Polskiego J. Baziewicza z 1907 roku, http://igrek.amzp.pl/

Lasy na Wyżynie Miechowskiej

Miechowskie bardziej niż z lasem kojarzy się z rozległymi terenami rolniczymi oraz gęstą zabudową. W rzeczywistości sytuacja nie wygląda jednak tak beznadziejnie. Lasów jest tutaj stosunkowo dużo, są one jednak podzielone na niezliczone fragmenty i enklawy, które unoszą się niczym zielone statki na oceanie pól i łąk.

Największe i najbardziej zwarte kompleksy leśne położone są w północnej części Wyżyny. Można tutaj spędzić cały dzień na mozolnym przedzieraniu się przez ciasne jary i wąwozy lasów tunelskich, Strzygańca albo Chrustów. Są to lasy trudne terenowo, malownicze i cenne przyrodniczo – nie bez powodu utworzono w tym rejonie aż cztery rezerwaty leśne („Kępie na Wyżynie Miechowskiej”, „Biała Góra”, „Kwiatówka” i „Lipny Dół koło Książa Wielkiego”).

Rezerwat „Kępie na Wyżynie Miechowskiej”
Rezerwat „Kępie na Wyżynie Miechowskiej”
Rezerwat „Lipny Dół koło Książa Wielkiego”
Rezerwat „Biała Góra”

Dawne gajówki i leśniczówki

Przed wojną lasy miechowskie miały wielu różnych właścicieli. Mniej więcej połową z nich zarządzało utworzone w 1920 roku państwowe nadleśnictwo Miechów, które pośrednio nawiązywało do tradycji dawnego Leśnictwa Lasów Rządowych w Miechowie z czasów rozbiorowych. Pozostała część stanowiła przeważnie własność prywatną i wchodziła w skład majątków: Książ Wielki, Sancygniów, Minoga, Czaple Wielkie, Ściborzyce oraz innych.

Nadleśnictwo i właściciele prywatni zarządzali swoimi lasami poprzez administrację leśną, której trzon tworzyli gajowi i leśniczowie. Ci z kolei zamieszkiwali osady służbowe – gajówki i leśniczówki. Ponieważ właścicieli lasów było wielu, a same lasy były rozdrobnione, wiele było też osad służbowych, które lokalizowano w głębi lasów, na ich skraju bądź w najbliższych miejscowościach.

Lasy w północnej części Wyżyny Miechowskiej na mapie WIG 1:100 000 z 1936 roku (http://igrek.amzp.pl/). Przed wojną było tu siedem gajówek obsługujących lasy nadleśnictwa Miechów oraz majątków Książ Wielki i Sancygniów. Obecnie na tym terenie jest jedna leśniczówka w Moczydle (leśnictwo Chrusty nadleśnictwa Miechów).

Po drugiej wojnie światowej majątki prywatne znacjonalizowano, a należące do nich lasy przejęło obecne Nadleśnictwo Miechów. Ujednolicona administracja leśna nie potrzebowała już tak gęstej sieci gajówek i leśniczówek, dlatego większość z nich w drugiej połowie XX wieku została zlikwidowana i rozebrana bądź przekazana w ręce prywatne. Pozostałością po tych pierwszych są wyróżniające się w leśnym krajobrazie enklawy z polanami (dawne poletka przy osadach), resztkami zdziczałych sadów, starymi drzewami (przeważnie lipy) oraz śladami zabudowy (pozostałości fundamentów, studnie, gruz).

Studnia pod starą lipą na terenie nieistniejącej gajówki na skraju Lasu Jaksickiego koło Celin Przesławickich
Studnia przy nieistniejącej gajówce w Lesie Czapelskim koło Czapli Wielkich
Dawna leśniczówka w przysiółku Koński Dół, w przedwojennym majątku Czaple Wielkie
Nieistniejąca leśniczówka Goszcza w lesie Dunajec
Stara lipa przy nieistniejącej gajówce na skraju Miechowickiego Lasu koło Klonowa
Dawna gajówka na skraju lasu Chrusty koło Wodacza, przed wojną w majątku Książ Wielki, obecnie własność prywatna
Miejsce po nieistniejącej gajówce na skraju Rzemięckiego Lasu
Dawna leśniczówka Popowiec na skraju Lasu Minockiego, przed wojną w majątku Minoga, obecnie własność prywatna

Las Zwierzyniec w Książu Wielkim

Jednym z najcenniejszych zabytków ziemi miechowskiej jest renesansowa rezydencja rodziny Myszkowskich w Książu Wielkim, nazywana pałacem „Na Mirowie”. Została ona wzniesiona w latach 1585–1595 według projektu włoskiego architekta Santiego Gucciego, a następnie przebudowana w XIX wieku przez kolejnych właścicieli z rodziny Wielopolskich.

Pałac jest otoczony przez rozległy park, który założono w oparciu o rodzime gatunki drzew (dąb, jesion, lipa). Od strony wschodniej do parku przylegał „zwierzyniec”, czyli zalesiony teren przeznaczony do polowań i hodowli zwierząt łownych. Zajmował on teren o kształcie wydłużonego prostokąta, z poprowadzoną przez środek aleją, która pierwotnie stanowiła główną drogę dojazdową do pałacu.

W XVIII wieku zwierzyniec przecinały liczne, kręte, splątane ścieżki odsłaniające dalekie widoki. Zadrzewienia skomponowane były swobodnie, zebrane w grupy różnej wielkości, zwarte i luźne, laski, gaje, drzewa pojedyncze, także grupy krzewów, zarośla z obszernymi wnętrzami w części północnej. W części wschodniej zlokalizowany był staw, a nieco dalej na północ – altana (opis z dokumentacji konserwatorskiej).

W połowie XIX wieku na wschodnim końcu alei wybudowano kamienną bramę wjazdową. W części północno-wschodniej zwierzyńca znajdowała się sadzawka, a w części południowo-wschodniej – ogrodzona bażantarnia. Obecnie wszystkie te obiekty nie istnieją, a sam zwierzyniec zmienił się w gęsty, dorodny las. Przy jego wschodnim krańcu, w pobliżu nieistniejącej kamiennej bramy wciąż stoi budynek dawnej gajówki (obecnie własność prywatna).

Pałac w Książu Wielkim, elewacja zachodnia
Fragment parku na północ od pałacu
„Plan sytuacyjny J. W. Aleksandra Hrabii Wielopolskiego i Margrabiego Myszkowskiego w Książu Wielkim”, 1837 r. Widoczny pałac i otaczający go park (lewy dolny róg planu) i zwierzyniec (na wschód od pałacu i parku). Źródło: ewidencja parku, materiały NID.
Dawna aleja prowadząca przez zwierzyniec do pałacu
Las na terenie dawnego zwierzyńca
Dawna gajówka przy wschodnim końcu zwierzyńca (obecnie własność prywatna)

Kolej pod lasem

Najciekawszym przeżyciem podczas podróży koleją z Krakowa do Kielc jest przejazd przez tunel kolejowy za Miechowem. Pociąg najpierw mija stację o nazwie Tunel, a następnie wjeżdża w głęboki, otoczony lasami wykop, znika w czeluściach góry i za chwilę pojawia się już po drugiej stronie, aby po kilku kilometrach dojechać do stacji Kozłów.

Tunel składa się z dwóch równoległych, jednotorowych korytarzy, które są oddalone od siebie o 40 metrów. Każdy z nich posiada długość 764 metrów. Starszy, wschodni korytarz przebito w latach 1882-1885 przy okazji budowy kolei Iwangorodzko-Dąbrowskiej, która połączyła Dęblin (ówczesny Iwangorod) z obecną Dąbrową Górniczą.

Powstanie tunelu miało uzasadnienie wyłącznie wojskowe. W przypadku zaatakowania Rosji przez Austro-Węgry lub Niemcy miał on zostać wysadzony, blokując komunikację na strategicznej linii kolejowej prowadzącej w głąb ziem polskich zaboru rosyjskiego.

Do budowy obiektu zużyto ponad 3,5 miliona cegieł. W celu dostarczania niezbędnego budulca, właściciele linii kolejowej uruchomili w okolicy budowy dużą cegielnię wyposażoną w piec kręgowy typu Hoffmana, która była w stanie dostarczać nawet 147 tysięcy sztuk cegły przy jednorazowym wypale. (…) Z powodu militarnego przeznaczenia obiekt został wykonany przez jednostkę rządową z pominięciem procedury przetargowej. Pracami budowlanymi kierował Bolesław Rupniewski. W budowę tunelu zaangażowani byli także znani inżynierowie Weiler oraz pochodzący z Włoch Forradini. Do spotkania ekip drążących po obydwu stronach wzniesienia doszło 27 lipca 1883 roku. Budowa konstrukcji kosztowała akcjonariuszy ponad milion rubli (Wikipedia).

Drugi tunel został przebity w latach 1910-1912, a przyczyną jego budowy było stale rosnące natężenie ruchu kolejowego na tej trasie. Obydwa tunele posiadały własne nazwy: „Ferdynand” na cześć inspektora dróg żelaznych Ferdynanda Rydzewskiego (tunel zachodni), oraz „Jan” na cześć naczelnego szefa kolei, Jana Blocha (tunel wschodni). Przy południowym wylocie istniało niewielkie osiedle związane z budową i obsługą tunelu. W latach 90. XIX wieku powstał tu również przystanek kolejowy i stacja telegraficzna Przysieka.

Linia kolejowa nr 8 kilkaset metrów przed tunelem (od strony Krakowa)
Południowy wylot tunelu
Północny wylot tunelu Ferdynand (obecnie August)
Linia kolejowa nr 8 tuż za północnym wylotem tunelu

Po wybuchu I wojny światowej w 1914 roku tunele były dwukrotnie wysadzane: najpierw przez cofających się Rosjan, później przez saperów niemieckich towarzyszących cofającej się armii austro-węgierskiej.

Odbudowane w 1920 roku, pełniły w okresie międzywojennym ważną funkcję, szczególnie po uruchomieniu w 1934 roku połączenia kolejowego Tunel-Kraków, będącego częścią linii z Warszawy do Krakowa. W 1935 roku przez tunel przejechał pociąg wiozący z Warszawy do Krakowa trumnę z ciałem marszałka Józefa Piłsudskiego. Dwa lata później przejeżdżał tędy król Rumunii Karol II. Obydwa wydarzenia zgromadziły w charakterze widzów tłumy mieszkańców z okolicznych wiosek.

Podczas kampanii wrześniowej tunele nie doznały większych szkód. Wysadzone dopiero w 1945 roku przez wycofujące się wojska niemieckie, zostały odbudowane i uruchomione tuż po zakończeniu wojny. W 2005 roku dokonano zmiany nazw: tunel „Ferdynand” przemianowano na „August”, tunel „Jan” na „Włodzimierz”. Motywy tej decyzji nie są znane, podobnie jak postaci kryjące się pod nowymi nazwami. Poddane gruntownej modernizacji w roku 2013, tunele stanowią obecnie ważny element infrastruktury na linii kolejowej nr 8 Warszawa-Kraków.

Pierwszy tunel z 1885 roku określany był jako Tunel Miechowski. Do opisu jego lokalizacji używano także nazwy wzgórza Piaskowiec, pod którym został poprowadzony (SGKP tom VIII 1887: 57). Używana obecnie nazwa tunel pod Białą Górą jest nieco myląca – kulminacja Białej Góry (416 m) znajduje się około 1,8 km na północny zachód od linii tunelu. Od tunelu swoją nazwę wzięła stacja kolejowa Tunel oraz kompleks lasów tunelskich (nazwa lokalna, nie występuje w Państwowym Rejestrze Nazw Geograficznych).

Tunel pod górą Piaskowiec na Karte des Westlichen Russlands 1:100 000, arkusz F40 Miechów, 1914, http://igrek.amzp.pl/
Fotografie archiwalne tunelu z lat 1884-1917, https://fotopolska.eu/
Fotografie archiwalne tunelu z lat 1884-1917, https://fotopolska.eu/
Fotografie archiwalne tunelu z lat 1884-1917, https://fotopolska.eu/
Fotografie archiwalne tunelu z lat 1884-1917, https://fotopolska.eu/
Stacja Tunel
Zarysy obiektu w lasach nad tunelem

Szeroki tor

Kilka kilometrów na północny zachód od tunelu lasy tunelskie przecina jeszcze jedna linia kolejowa. Jej tory wyglądają zwyczajnie, ale nie przejechałby po nich żaden pociąg kursujący pomiędzy Krakowem i Kielcami. Jest to fragment szerokotorowej Linii Hutniczej Szerokotorowej (LHS, dawniej Linia Hutniczo-Siarkowa).

LHS biegnie z polsko-ukraińskiego kolejowego przejścia granicznego w Hrubieszowie do stacji przeładunkowej Sławków Południowy. Linię wybudowano w latach 1976-1979 w celu bezprzeładunkowej obsługi importu rudy żelaza z Krzywego Rogu (w tamtym czasie ZSRR, obecnie Ukraina) do Huty Katowice oraz eksportu polskiej siarki i węgla do ówczesnego ZSRR.

Linia posiada jeden tor o prześwicie 1520 mm, który stosowany jest w Rosji i państwach dawnego Związku Radzieckiego (tak zwany szeroki tor – standard europejski wynosi 1435 mm). LHS nie jest zelektryfikowana, co oznacza, że pociągi są obsługiwane przez lokomotywy spalinowe.

Długość LHS od granicy państwa do stacji towarowej w Sławkowie wynosi blisko 395 km, co czyni ją najdłuższą szerokotorową linią kolejową w Polsce. LHS jest także uznawana za najdalej wysuniętą na zachód Europy linię o rozstawie toru 1520 mm. Zarządcą linii od 2000 roku jest przedsiębiorstwo PKP Linia Hutnicza Szerokotorowa.

LHS w lasach tunelskich
LHS w lasach tunelskich

Przy budowie LHS w rejonie lasów tunelskich rozważano początkowo wariant prowadzący wzdłuż istniejącej linii kolejowej nr 8 Warszawa-Kraków. Przewidywano, że pomimo dużego nachylenia możliwe będzie poprowadzenie na tym odcinku torów wykopem i nie trzeba będzie w związku z tym rozbudowywać istniejącego tunelu kolejowego. Ostatecznie wybrano jednak wariant z obejściem Białej Góry od północy. Warto dodać, że gdyby nie względy wojskowe, tędy mogła również prowadzić trasa kolei Iwangorodzko-Dąbrowska.

Odcinek LHS w lasach tunelskich biegnie w głębokim wykopie i ma długość nieco ponad 1 km. Nie ma na tym odcinku żadnych urządzeń kolejowych. Ciekawym zajęciem jest obserwowanie przejeżdżających tędy pociągów z góry, ze skraju wysokiej skarpy. Nieco ponad sto metrów na północ od LHS przebiega granica rezerwatu „Kępie na Wyżynie Miechowskiej”, w którym chroniony jest fragment starego lasu o prawdziwie puszczańskim charakterze.

Pociąg LHS jadący od strony Kępia na chwilę przed wjazdem w lasy
tunelskie
Lokomotywa spalinowa pociągu LHS przejeżdżającego przez lasy tunelskie, widok od strony rezerwatu Kępie

Wąski tor

W lesie Chodówki koło Miechowa oraz w niewielkim, bezimiennym lesie koło Zielonej znajdują się ślady dawnych torowisk kolejowych. Są to fragmenty rozległej sieci kolei wąskotorowych, które istniały we wschodniej części Wyżyny Miechowskiej oraz na Ponidziu od czasów pierwszej wojny światowej aż do drugiej połowy XX wieku.

Historia tych kolei rozpoczęła się w początkowym okresie pierwszej wojny światowej, gdy po zajęciu okolicznych terenów przez wojska austro-węgierskie rozpoczęto budowę sieci wąskotorowych kolei polowych, których zadaniem było dostarczanie sprzętu i materiałów wojennych do strefy przyfrontowej. Pomiędzy listopadem 1914 i marcem 1915 roku powstały w ten sposób linie z Miechowa-Charsznicy do Kołkowa (las Chodówki) oraz z Kocmyrzowa do Gór koło Pińczowa (las koło Zielonej).

Obydwie linie miały charakter tymczasowy i zostały zdemontowane do sierpnia 1915 roku. Jednak już wkrótce, w latach 1916-1917, na ich miejscu uruchomiono linie z Charsznicy do Działoszyc (37,6 km, trakcja parowa i rozstaw szyn 600 mm) oraz z Kocmyrzowa do Posądzy (13,7 km, trakcja parowa i rozstawem szyn 760 mm, w 1926 roku przedłużona do Kazimierzy Wielkiej i węzła w Cudzynowicach).

Fragment dawnego torowiska w lesie Chodówki. W 2020 roku po śladzie wąskotorówki poprowadzono asfaltową ścieżkę rowerową.
Las Chodówki, jedyny odnaleziony słupek kilometrowy przy dawnej wąskotorówce (napisy całkowicie nieczytelne)
Las Chodówki, miejsce odpoczynku i ekspozycja historyczna z makietą lokomotywy na końcu ścieżki rowerowej
Fragment torów – element ekspozycji

W okresie międzywojennym oraz w pierwszych dekadach po II wojnie światowej obydwie linie po rozbudowie i modernizacji stanowiły podstawowy środek transportu osobowego i towarowego w regionie. Poprzez węzeł w Cudzynowicach łączyły się one z systemem wąskotorowej Jędrzejowskiej Kolei Dojazdowej, umożliwiając podróżowanie m.in. do Jędrzejowa, Pińczowa i Szczucina.

Było tak aż początku lat siedemdziesiątych XX wieku, kiedy rozpoczął się proces stopniowej likwidacji całego systemu wąskotorówek. Najpierw zawieszono ruch pasażerski na odcinku Kocmyrzów-Proszowice (1971 r.), następnie na linii Charsznica – Działoszyce (1983). Do początku lat dziewięćdziesiątych odbywał się jeszcze ruch towarowy, po czym linie ostatecznie zamarły i w latach 1992-1996 uległy likwidacji i rozbiórce.

Nasyp dawnej wąskotorówki w lesie pod Zieloną
Nasyp dawnej wąskotorówki w lesie pod Zieloną
„Łuk w lesie przed mijanką Zielona”, fotografia archiwalna („Żaglowce na szynach” s. 27)
„Mijanka Zielona, pociąg osobowy Pińczów-Kocmyrzów”, fotografia archiwalna („Żaglowce na szynach” s. 29)

Bitwa o Kraków

W listopadzie 1914 roku na ziemi miechowskiej doszło do zaciętych walk pomiędzy wojskami austro-węgierskimi i rosyjskimi. Stawka tych zmagań była dla obydwu stron niezwykle wysoka. Nacierający na zachód Rosjanie znajdowali się o krok od zdobycia Krakowa i przełamania frontu. Dla wojsk austro-węgierskich był to natomiast ostatni moment na powstrzymanie marszu przeciwnika w kierunku serca monarchii Habsburgów.

Podczas listopadowego oblężenia Krakowa i stoczonej w tym samym czasie bitwy jurajskiej, rosyjski „walec parowy” został powstrzymany, a Kraków obroniony. Pamiątką po tamtych walkach są cmentarze wojenne, zlokalizowane także na terenach leśnych.

Cmentarz wojenny w Goszczy. W dwóch mogiłach zbiorowych spoczywa 124 żołnierzy: 83 z armii austro-węgierskiej i 41 z armii rosyjskiej. Znane są nazwiska 83 pochowanych (17 pewnych, pozostałe prawdopodobne).
Cmentarz wojenny w Masłomiącej. W jednej zbiorowej mogile spoczywa 210 żołnierzy z armii austro-węgierskiej (209) i rosyjskiej (1). Cmentarz został odtworzony współcześnie w sposób nawiązujący do oryginalnych planów (m.in. układ z trzema krzyżami). Jeszcze w połowie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku na jego miejscu rósł las jesionowy, co zostało udokumentowane w materiałach konserwatorskich z 1996 roku. Historyk Jerzy Pałosz podaje, że współczesna aranżacja przestrzenna cmentarza odpowiada jego pierwotnemu układowi (Pałosz 2012: 271).
Cmentarz wojenny w Maszkowie. Liczba pochowanych żołnierzy jest różna w zależności od opracowania i wynosi od 566, w tym 406 z armii austro-węgierskiej i 160 z armii rosyjskiej (Pałosz 2012: 262), przez 584 (karta ewidencyjna cmentarza) po 1500 (liczba podana na pomniku na cmentarzu). Dwie pierwsze liczby wynikają z ustaleń archiwalnych, liczba 1500 pochodzi z wyników badań z użyciem georadaru, przeprowadzonych na zlecenie gminy Iwanowice. Znane są nazwiska pięciu pochowanych.
Cmentarz wojenny (mogiła) w Lesie Naramskim. W jednej mogile zbiorowej spoczywa 25 żołnierzy: 24 z armii austro-węgierskiej i jeden z armii rosyjskiej. Nazwiska pochowanych nie są znane.
Drugi z cmentarzy wojennych (mogił) w Lesie Naramskim. W jednej mogile zbiorowej spoczywa 154 żołnierzy armii austro-węgierskiej. Nazwiska pochowanych nie są znane.

Dwa oblicza wojny

Podczas drugiej wojny światowej i okupacji niemieckiej ziemia miechowska należała do obszarów o największym natężeniu działalności konspiracyjnej na terenie Polski. Aktywne były tutaj wszystkie ważniejsze siły polityczne okupowanego kraju i ich oddziały zbrojne: powołana do życia po akcji scaleniowej z 1943 roku Armia Krajowa, Narodowe Siły Zbrojne i Gwardia Ludowa (późniejsza Armia Ludowa).

Latem 1944 roku wschodnia część ziemi miechowskiej weszła w skład tzw. Rzeczpospolitej Kazimiersko-Proszowickiej (Republika Partyzancka, także Republika Miechowska i inne nazwy) – obszaru o powierzchni około 1000 km2 wyzwolonego czasowo spod okupacji niemieckiej przez oddziały AK, BCh i AL. Walki o zdobycie i utrzymanie tego terenu przeszły do legendy.

Spośród blisko 200 akcji bojowych na uwagę zasługują m.in.: rozbrojenie posterunków niemieckich w Tunelu i Racławicach, uderzenia na konwoje przewożące więźniów politycznych w Cisiej Woli, opanowanie Charsznicy i dokonanie zniszczeń w odlewni, bój w Górach Miechowskich. Kolejny okres walki z okupantem upłynął pod znakiem walki prowadzonej przez Samodzielny Partyzancki Batalion Szturmowy „Suszarnia” i Samodzielny Batalion Partyzancki „Skała” (Barczyński, Piwowarski 2010: 19).

Jednocześnie od samego początku okupacji Niemcy prowadzili na tym terenie politykę brutalnego terroru wobec ludności cywilnej. Do września 1942 roku zagładzie uległa większość Żydów z rejonu Miechowa, a w 1943 roku przez cały region przetoczyła się seria krwawych pacyfikacji, będących odpowiedzią na wsparcie udzielane przez miejscową ludność polskiemu podziemiu niepodległościowemu.

Po partyzanckich akcjach i niemieckich pacyfikacjach pozostały liczne, rozsiane po całej ziemi miechowskiej upamiętnienia – pomniki, krzyże i mogiły.

Pomnik upamiętniający żołnierzy Samodzielnego Batalionu Partyzanckiego „Skała” Armii Krajowej poległych w potyczce z Niemcami pod Sadkami 30 sierpnia 1944 roku
Pomnik upamiętniający lądowanie w maju 1944 roku grupy spadochronowej cichociemnych, w której znajdował się ostatni Komendant Armii Krajowej, gen. bryg. Leopold Okulicki „Kobra”, „Niedźwiadek”
Pomnik upamiętniający obywateli polskich narodowości żydowskiej zamordowanych podczas drugiej wojny światowej przez Niemców w Lesie Chodówki
Jedna z trzech symbolicznych drewnianych macew na masowych grobach polskich Żydów w Lesie Chodówki
Pomnik ofiar terroru hitlerowskiego przy drodze krajowej nr 7 koło Cisia
Pomnik upamiętniający dwunastu mieszkańców Książa Wielkiego i Wielkiej Wsi rozstrzelanych 1 sierpnia 1944 roku przez żandarmów z miechowskiej jednostki Polizei Wacht Bataillon
Muniakowice, pomnik upamiętniający trzydziestu ośmiu mieszkańców okolicznych miejscowości rozstrzelanych w tym miejscu przez Niemców w czerwcu lub lipcu 1943 roku

Kapliczki i krzyże

Mała architektura sakralna w miechowskich lasach to przeważnie proste drewniane krzyże i skromne, zawieszone na drzewach kapliczki szafkowe. Najstarsze z nich pochodzą z pierwszej połowy XX wieku, jednak zdecydowana większość posiada rodowód powojenny.

Z ciekawszych obiektów warto wymienić stojący na skraju lasu koło Cisia krzyż z postumentem, na którym widać poprawkę w tekście inskrypcji oraz najstarszy w całej tej grupie zabytków datowany krzyż z 1913 roku koło Zamłynia. Już z czasów powojennych pochodzi natomiast malownicza kapliczka szafkowa zawieszona na legendarnym dębie Kościuszko koło Przesławic.

Krzyż przydrożny koło Cisia
Inskrypcja na postumencie krzyża: FUNDATOROWIE/ WŁOŚĆIANIE WSI/ BRZUCHANI w PAMIĘĆ/ WOJNY OD R. 1914/ DO R. 1920. W słowie WSI widoczne poprawki (WŚI poprawione na WSZI lub odwrotnie).
Krzyż przydrożny koło Zamłynia, na postumencie wyryta data 1913
Dąb Kościuszko między Przesławicami i Koniuszą. Według miejscowych legend w 1794 roku pod dębem odpoczywał Naczelnik powstania Tadeusz Kościuszko. Jedna z wersji tej opowieści mówi, że pod drzewem stał stół, przy którym Kościuszko rekrutował ochotników do swojej armii oraz zjadł obiad przed bitwą pod Racławicami. Stół ten ma się obecnie znajdować w ogrodzie plebanii w Koniuszy. W 1997 roku dąb został objęty ochroną prawną jako pomnik przyrody (wysokość 19 m, pierśnica 191 cm, obwód 600 cm).
Kapliczka na dębie Kościuszko

Dodatki i uzupełnienia

O mogile zbiorowej z I wojny światowej w lesie Pozory na pograniczu miejscowości Firlejów, Zalesie i Widoma, na portalu Strażnicy czasu: http://straznicyczasu.pl/viewtopic.php?t=6647 [dost. 22.12.2022].

Materiały wykorzystane w opracowaniu

Materiały publikowane:

  1. Bałda Waldemar, 2007.10.06, Stacja umarła, Dziennik Polski, artykuł online: link [dostęp 7.12.2022].
  2. Barczyk Ewa, 2019.08.07, 75. rocznica pacyfikacji Trzyciąża, Przegląd Olkuski, artykuł online: link [dostęp 3.11.2022].
  3. Barczyński Włodzimierz, Piwowarski Stanisław (red.) 2010, Ziemia miechowska, moja mała ojczyzna, Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Miechowie, wersja online: link [dostęp 20.10.2022].
  4. Boguski J., 1884, Tunel Miechowski i skała, w której jest przebity (Notatka informacyjna), w: Wszechświat Tom III nr 17, wersja online na stronie Małopolskiej Bibliotek Cyfrowej: link [dostęp 8.12.2022].
  5. Chorązki Włodzimierz, brak daty, Historia i heraldyka gminy Koniusza, publikacja online: link [dostęp 19.10.2022].
  6. Ciryt Barbara, 2014.08.14, Lotnicy w odwecie palili domy, zabijali cywili, Dziennik Polski, artykuł online: link [dostęp 9.11.2022].
  7. Ciryt Barbara, 2019.08.19, Msza w lesie w Barbarce. Pamiątka partyzanckiej modlitwy i pacyfikacji wsi, Dziennik Polski, artykuł online: link [dostęp 9.11.2022].
  8. Dziechciarz Olgerd, Sypień Jacek, 2015, Pamięć śladów, śladami pamięci – miejsca pamięci narodowej na ziemi olkuskiej, Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Olkuszu, Olkusz.
  9. Las Chodówki, publikacja online na stronie Fundacja Zapomniane: link [dostęp 8.11.2022].
  10. Las koło Chodowa – miejsce egzekucji, artykuł online na stronie Wirtualny Sztetl: link [dostęp 9.11.2022]
  11. Ryszard Nuszkiewicz, 1983, Uparci, Wyd. PAX, Warszawa.
  12. Orman Krzysztof, Orman Piotr, 2015, Wielka Wojna na Jurze. Działania i cmentarze wojenne z roku 1914 na Wyżynie Krakowsko-Wieluńskiej i terenach przyległych, Wyd. Libron, Kraków.
  13. Pałosz Jerzy, 2012, Śmiercią złączeni. O cmentarzach z I wojny światowej na terenach Królestwa Polskiego administrowanych przez Austro-Węgry, Wyd. Libron, Kraków.
  14. Piwowarski Stanisław (red.) 2012, Legendy i podania ziemi miechowskiej, Miechów, wersja online: link [dostęp 2.08.2022].
  15. Prokopiński Bogdan, brak daty, Historia Jędrzejowskiej Kolei Wąskotorowej, opracowanie online na stronie Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Komunikacji Rzeczypospolitej Polskiej Oddział w Kielcach: link [dostęp 8.12.2022].
  16. Rozmus Włodzimierz „Buńko”, 1987, W oddziałach partyzanckich i baonie „Skała”, Kraków.
  17. Sienicki Stanisław, 1885, Opis drogi żelaznej Iwangrodzko-Dąbrowskiej, Warszawa, wersja online na stronie Repozytorium Cyfrowego Instytutów Naukowych: link [dostęp 8.12.2022].
  18. Sierpień wspominania, 2007.08.18, Dziennik Polski, artykuł online: link [dostęp 9.11.2022].
  19. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, wersja online na stronie biblioteki cyfrowej Polona, tom 3 województwo kieleckie: link , tom 12 województwo krakowskie, Śląsk Cieszyński: link [dostęp 20.10.2022].
  20. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Nakładem Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego i Władysława Walewskiego, Warszawa 1880-1902, wersja online: link.
  21. Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowey Spraw Wewnętrznych i Policyi, T. 1 A-L, wersja online na stronie biblioteki cyfrowej Polona: link T. 2 M-Z, wersja online na stronie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej: link [dostęp 8.11.2022].
  22. Witecki Witold, 2021a, Urywki z historii tunelu pod Białą Górą. Po drodze do stacji Tunel (8), artykuł online na stronie Kolejowe Kielce: link [dostęp 8.12.2022].
  23. Witecki Witold, 2021b, Urywki z odległej historii stacji Tunel. Po drodze do stacji Tunel (11), artykuł online na stronie Kolejowe Kielce: link [dostęp 8.12.2022].
  24. Wojtiuk Zbigniew, 2011.02.12, Chodówki i inne miejsca, wywiad z historykiem, regionalistą, prezesem Zarządu Oddziału PTTK w Miechowie Stanisławem Piwowarskim, Dziennik Polski, online: link [dostęp 8.11.2022].
  25. Żaba Eugeniusz (red.), 2011, Moje miejsce, niezwykłe miejsce czyli przewodnik po miejscowościach gminy Trzyciąż, Trzyciąż.
  26. Żaba Eugeniusz, Trzyciąż, Poręba Dzierżna, Barbarka – dramaty pacyfikacji, opracowanie online na stronie Biblioteki i Ośrodka Animacji Kultury Gminy Trzyciąż: link [dostęp 3.11.2022].
  27. Żaglowce na szynach. Pińczowskie Koleje Dojazdowe, 2019, Przedsiębiorstwo Usług Technicznych i Handlu FMK, Pińczów, wersja online na stronie Muzeum w Pińczowie: link [dostęp 7.12.2022].
  28. 70 rocznica pacyfikacji wsi Trzyciąż, 2014, publikacja okolicznościowa opracowana przez Bibliotekę i Ośrodek Animacji Kultury Gminy Trzyciąż.

Dokumentacja konserwatorska: karty ewidencyjne obiektów, wersja online dostępna na portalu Narodowego Instytutu Dziedzictwa: https://zabytek.pl/pl [dostęp grudzień 2022]:

  1. Goszcza, cmentarz wojenny z I wojny światowej: link
  2. Masłomiąca, cmentarz wojenny z I wojny światowej: link
  3. Maszków, cmentarz wojenny z I wojny światowej: link1, link2
  4. Narama, cmentarz wojenny (I) z I wojny światowej: link1, link2
  5. Narama, cmentarz wojenny (II) z I wojny światowej: link
  6. Zespół pałacowo-parkowy w Książu Wielkim: link, ewidencja parku

Mapy archiwalne (chronologicznie):

  1. Perthées – Mappa szczegulna Woiewodztwa Krakowskiego i Xięstwa Siewierskiego 1:225 000, aut. Karol de Perthées, 1791.
  2. TKKP – Topograficzna Karta Królestwa Polskiego 1:126 000, Kol. III Sek. VII, Szczekociny, ok. 1843; Kol. III Sek. VII Olkusz Kraków, ok. 1843.
  3. KdWR – Karte des Westlichen Russlands 1:100 000, arkusz F40 Miechów, 1914; F41 Słomniki 1914.
  4. WO – West. Osteuropa 1:25 000, Gruppe Warschau, arkusze: XXX-7-A 1915, XXX-7-B 1915, XXX-7-D, 1915.
  5. TWIG – Taktyczna mapa Polski 1:100 000, 1921-1939, arkusze: P47-S29 Olkusz, P47-S30 Miechów, P48-S30 Kraków.
  6. SWIG – Szczegółowa mapa topograficzna Polski WIG 1:25 000, 1936-1944, arkusze: P47-S29-I Sułoszowa, P47-S30-A Żarnowiec nad Pilicą, P47-S30-B Książ Wielki, P47-S30-C Książ Mały, P47-S30-D Charsznica, P47-S30-E Miechów, P47-S30-F Słaboszów, P47-S30-G Tarnawa.

Źródło wszystkich map archiwalnych: portal Mapster. Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej, http://igrek.amzp.pl/.

Strony internetowe:

  1. Atlas Kolejowy: https://www.atlaskolejowy.net
  2. Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody: https://crfop.gdos.gov.pl/CRFOP/
  3. Groby wojenne na terenie Małopolski: http://grobywojenne.malopolska.uw.gov.pl/
  4. Jędrzejowska Kolej Dojazdowa: http://www.expres-ponidzie.k-ow.net/
  5. Linia Hutnicza Szerokotorowa: http://www.lhs.pl/
  6. Openchacing.pl: https://opencaching.pl/
  7. Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK: http://www.kedyw.info/

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *