Zielony Las, zwany też Żarskim Lasem, leży na południe od Żar w województwie lubuskim, na terenie polodowcowych Wzniesień Żarskich. Rzeźbę terenu urozmaicają tu kręte, głębokie jary i wąwozy oraz wyniosłe wzgórza, wśród których znajduje się Żarska Góra (226,8 m) – najwyższe wzniesienie województwa, a przed wojną – najwyższy punkt Brandenburgii (Gipfel der Mark Brandenburg). Stare, dwustuletnie buczyny Zielonego Lasu, które przetrwały fragmentami pomimo prowadzonej na tym terenie intensywnej gospodarki, tworzą dziś cenną enklawę przyrodniczą i krajobrazową, wyróżniającą się na tle królujących w okolicy lasów sosnowych. Dla zachowania tych walorów, większa część Zielonego Lasu podlega ochronie jako obszar Natura 2000 i obszar chronionego krajobrazu.
Na dawnych mapach i w źródłach historycznych Zielony Las opisywany był najpierw jako Żarski Las (Sorauer Wald, Forst Sorau). W XIX wieku pojawiła się nazwa Königlich Wald, Königlich Forst, Buchwald, a w końcu XIX wieku – Grünerwald. Tomasz Bernacki, autor przewodnika po Zielonym Lesie przypuszcza, że duży wpływ na upowszechnienie tej ostatniej nazwy miało powstanie w drugiej połowie XIX stulecia popularnej restauracji Grüner Wald przy trakcie z Żar do miejscowości Łaz. Oficjalna nazwa podawana w Państwowym Rejestrze Nazw Geograficznych to Zielony Las, jednak w praktyce obydwa toponimy, Zielony i Żarski Las, są stosowane wymiennie.
Grodzisko
Prawdopodobnie najstarszym zabytkiem Zielonego Lasu jest usytuowane w jego północno-wschodniej części grodzisko, odkryte i przebadane przed II wojną światową przez dr Emila Engelmanna, zasłużonego dla Żar historyka i regionalistę, który odnalazł tu szczątki ceramiki z okresu kultury łużyckiej. Na mapach niemieckich miejsce to oznaczone było jako Alter Ringwall. Po wojnie grodzisko nie było badane. Jego wały widać najlepiej z drogi biegnącej u podnóża grodziska, od strony północno-zachodniej.
Żarska Arkadia
Tuż obok grodziska znajduje się miejsce związane ze starym i możnym rodem Promnitzów, do których przez kilka wieków należały Żary. W latach 1706-1709 z inicjatywy Erdmanna II von Promnitz (1683-1745), dworzanina polskiego króla i elektora saskiego Augusta II Mocnego, w Żarskim Lesie powstał barokowy kompleks pałacowo-parkowy o charakterze leśnej rezydencji myśliwskiej. Miejsce to zwano w czasach jego świetności Żarską Arkadią.
Zbudowany na planie krzyża św. Andrzeja pałac miał dwie kondygnację i był nakryty wielospadowym dachem. Na parterze znajdowała się kuchnia i pomieszczenia gospodarcze. Druga kondygnacja, z umieszczoną centralnie dwunastoboczną salą, pełniła funkcje reprezentacyjne. Pokoje w skrzydłach pałacu miały plan kwadratu, natomiast między skrzydłami ulokowano pomieszczenia w kształcie trapezu, z których prowadziło wyjście na taras i do parku, a z drugiej strony do dobudowanej werandy. Wokół pałacu rozciągał się park, w którym urządzono zwierzyniec.
W pałacu swojego żywota dokonał jego fundator, hrabia von Promnitz, który latem 1745 roku, w ostatnim roku trwania drugiej wojny śląskiej, został ciężko ranny w wyniku napadu austriackich huzarów.
W późniejszym czasie pałacyk pełnił różne funkcje – była tu m.in. fabryka tabaki i tytoniu, prażalnia herbaty i wytwórnia pudru. W latach 1820-1834 spotykali się w nim członkowie żarskiej loży masońskiej Trzy Róże w Lesie.
W drugiej połowie XIX wieku pałac należał do księżnej żagańskiej Doroty de Talleyrand-Pèrigord, a w latach 1903-1945 do Georga Frenzla – właściciela kompleksu fabryk tekstylnych oraz wielkiego miłośnika Żarskiego Lasu. Od kwietnia 1943 roku w pałacu mieściła się niewielka fabryka wytwarzająca drobne detale samolotowe dla zakładów Focke-Wulf Flugzeugbau GmbH.
Po II wojnie światowej rezydencja była systematycznie plądrowana i dewastowana. W 1963 roku podjęto decyzję o jej rozbiórce ze względu na ogólny zły stan. Do naszych czasów zachowały się zarysy ziemne i fragmenty przyziemia pałacu i budynków gospodarczych, misa po barokowej fontannie, miejsce po stawie, kopiec widokowy, zarysy fosy i wału na wschód od wzgórza pałacowego, duża ilość gruzu w miejscach dawnych budynków oraz kilka starych drzew z parku pałacowego i alei wjazdowej (m.in. dwa pomnikowe dęby w pobliżu dawnej bramy głównej). Kilka częściowo uszkodzonych rzeźb z pałacowego parku stoi obecnie przy Domu Kultury w Żarach.
Dawny trakt pocztowy
Obok Żarskiej Arkadii przebiega fragment starej drogi pocztowej z Żar do Zgorzelca, która przecina południowo-wschodnią część Zielonego Lasu. Trakt był prawdopodobnie częścią drogi pocztowej z Torunia do Drezna, którą zbudowano za panowania Augusta I Wettina. Na kilku odcinkach dawnego traktu zachował się kamienny bruk, słupki drogowe oraz stare, pomnikowe drzewa tworzące malowniczy szpaler.
Las nazw
W drugiej połowie XIX wieku do Zielonego Lasu zaczęli zaglądać turyści i spacerowicze z Żar i sąsiednich miejscowości. Zagospodarowaniem lasu na ich potrzeby zajęły się dwie prężnie działające żarskie instytucje społeczne: Towarzystwo Upiększania (VSV – Verschonerungs Verein, założone w 1861 r.) oraz żarski oddział Towarzystwa Karkonoskiego (RGV – Riesengebrigverein – Sektion zum Sorau, założony w 1884 r.).
Efektem ich zaangażowania i współpracy było powstanie miejsc przeznaczonych do odpoczynku i kontemplacji przyrody. Lokalizowano je w charakterystycznych punktach, w które obfitował Zielony Las – na szczytach wzgórz, przy dużych głazach, źródłach i starych drzewach. Każde z miejsc otrzymywało swoją własną nazwę, którą często nadawano kierując się niczym nieskrępowaną wyobraźnią romantyczną. Wydane w okresie międzywojennym mapy turystyczne Zielonego Lasu pełne są poetyckich toponimów takich, jak: Euterpe, Hala Śpiewaków, Martwy Mostek, Krwawa Kałuża, Francuskie Doły, Piaszczysta Łąka, Mała Jelenia Łąka (miejsca); Zdrój Marsa, Piwniczna Studnia, Siedmiozdrój, Zdrój Miłości (źródła); Głos Lasu, Wiara, Nadzieja, Miłość, Głowa Słonia, Cel Wędrówek Matyldy (głazy); Srebrny Dąb Pasterzy, Sosna Nadleśniczego, Jodła Cudów, Śpiewające Świerki, Piękne Jodły (drzewa, wszystkie nazwy w wolnym tłumaczeniu za: Bazarnik 2002).
Przed II wojną światową oprócz licznych miejsc odpoczynku w Zielonym Lesie znajdowały się także dwie kamienne wieże widokowe i skocznia narciarska, a na jego obrzeżach działało kilka restauracji oraz basen kąpielowy. Wielką atrakcją była urządzona przy basenie Dolina Młynów, w której na potoku Czerwona Woda wybudowano realistyczne, drewniane miniatury młynów.
Trzy wieże – wieża widokowa vel Blockhaus
Charakterystycznym akcentem krajobrazu Zielonego Lasu są trzy wieże, stojące blisko siebie w najwyższej części Wzniesień Żarskich.
Najstarsza z nich jest kamienna wieża widokowa wzniesiona w 1864 roku na grzbiecie Łazowskich Wzgórz (Lohser Berge) z inicjatywy wspomnianego już wcześniej żarskiego Towarzystwa Upiększania. Wieża służyła celom turystycznym – z tarasu widokowego na jej szczycie rozciągał się widok na Zielony Las, Bory Dolnośląskie i Sudety. W wielu opracowaniach obiekt ten nazywany jest Wieżą Promnitza i mylnie datowany na XVIII w.
Jednym z inicjatorów budowy wieży był przewodniczący Towarzystwa Upiększania, H.F.W. von François. Wywodził się on z rodziny hugenotów (protestantów francuskich), którzy po cofnięciu edyktu nantejskiego przez króla Ludwika XIV (1685 r.) znaleźli schronienie w Rzeszy Niemieckiej. Członkowie rodziny von François wybierali często karierę wojskową, z tego rodu pochodził m.in. słynny niemiecki generał z czasów I wojny światowej Hermann von François, który przyczynił się do niemieckich zwycięstw nad armią rosyjską w Prusach Wschodnich.
Wojskowe tradycje rodzinne przewodniczącego Towarzystwa Upiększania miały prawdopodobnie wpływ na projekt wieży, która przybrała formę blokhausu (niem. Blockhaus), czyli ufortyfikowanej budowli ze strzelnicami, służącej do samodzielnej obrony z kilku stron. Militarne nawiązania były widoczne w architekturze (okna w formie strzelnic, taras z balustradą przypominającą krenelaż) oraz w samej lokalizacji obiektu (skrzyżowanie dwóch ważnych szlaków: Drogi Siedmiu Wzgórz, niem. Siebenhugelweg oraz drogi prowadzącej do traktu pocztowego Żary – Zgorzelec).
Wysoka na 15 m budowla została wzniesiona z polodowcowych kamieni na planie kwadratu o wymiarach 4,7×4,7 m. Jej narożniki zostały obramowane czerwoną cegłą. W zaprawie między kamieniami umieszczono odłamki rudy darniowej, które oprócz funkcji estetycznej mogły także pełnić rolę swoistego piorunochronu (dzięki zawartości żelaza ruda darniowa przewodzi prąd elektryczny).
Nad wejściem do wieży umieszczono kamienną tablicę fundacyjną z napisem w języku niemieckim (tłum.: Zbudowana z dobrowolnych datków miłośników przyrody Żar i okolic przez Towarzystwo Upiększania 1864).
Po wojnie wieża popadła w ruinę. W 2015 roku z inicjatywy Nadleśnictwa Lipinki przeprowadzono jej gruntowny remont, w trakcie którego w wieży wstawiono nowe, stalowe schody. Fragmenty starych, kamiennych, zniszczonych po II wojnie światowej, wkomponowano w mozaikę na placyku przed wieżą. Zbudowano także nowy taras widokowy oraz wycięto kilka drzew zasłaniających widok. Wyremontowaną wieżę oddano do użytku 31 marca 2016 roku.
Trzy wieże – wieża Bismarcka
Druga wieża Zielonego Lasu stoi kilkaset metrów na północny zachód od Blockhausu, na grzbiecie Borsuczej Góry (dawniej Rückenberg). Wzniesiono ją na cześć twórcy zjednoczonego państwa niemieckiego, kanclerza Ottona von Bismarcka.
Żarska wieża jest jedną z 238 wież poświęconych Bismarckowi, które zbudowano w latach 1869-1934 na terenie Niemiec oraz w różnych miejscach świata zamieszkanych przez społeczności niemieckie. Pierwszych szesnaście wież wzniesiono jeszcze za życia kanclerza. Były to przeważnie konstrukcje drewniane. W 1899 roku wśród niemieckich studentów rozpisano konkurs, w którym zwyciężył projekt architektoniczny Wilhelma Kreisa pod tytułem Zmierzch Bogów. Projekt ten rekomendowano od tej pory do realizacji wszędzie tam, gdzie pojawiły się inicjatywy uczczenia Bismarcka przez postawienie wieży.
Wieża według projektu Kreisa miała być kamienną budowlą na planie kwadratu, na wielostopniowej podstawie z surowym cokołem, ze zwieńczeniem w formie nadbudowy dla odsłoniętej misy ogniowej, w której w określone dni roku miał płonąć widoczny z daleka ogień zapalany ku czci twórcy Niemiec. W takim kształcie zbudowano jednak zaledwie 47 wież. Nigdy nie ustalono też wspólnego dla całego kraju terminu palenia ognia. W praktyce decyzje w tej sprawie podejmowały lokalne społeczności, a ogień zapalano w rocznicę urodzin i śmierci Bismarcka, w rocznicę zwycięstwa wojsk pruskich w bitwie pod Sedanem w wojnie z Francją w 1870 roku lub w czasie letniego przesilenia.
Wieża żarska także odbiegała od pierwotnego projektu (była bardzie smukła), ponadto nigdy nie została ukończona. Inicjatorem jej budowy był przewodniczący sekcji Żarskiego Towarzystwa Karkonoskiego, Rudolf Büttner, a wsparcia finansowego udzielił fabrykant Georg Frenzel. Za projekt odpowiadał mistrz murarski Fritz Schubert z Żar, który wykonywał także prace murarskie.
Budowę rozpoczęto 1 kwietnia 1914 roku, w 99 rocznicę urodzin Bismarcka. Podstawowym budulcem była cegła oraz bloki kamienne. Lico wieży miało być wykończone blokami granitowymi. Fundament miał kształt prostokąta o wymiarach 15,2×10,9 m. Do wnętrza oraz na szczyt z tarasem widokowym i instalacją ogniową miały prowadzić kamienne schody.
Budowa została przerwana przez wybuch I wojny światowej. Wznoszenie wieży zakończono na wysokości około 25 m, choć według planów miała ona sięgać znacznie wyżej (42 m, w tym 39 m kamiennej konstrukcji z tarasem widokowym i 3 m paleniska z misą ogniową). Nie wykonano kamiennych schodów wewnętrznych (214 stopni) i samego szczytu budowli. W okresie międzywojennym, kiedy zapał związany z budową wież znacznie osłabł, wybudowano jedynie drewniane schody prowadzące na szczyt.
Po II wojnie wieżę wykorzystywano jako punkt obserwacji przeciwpożarowej. W tym celu w latach 70. XX wieku dobudowano na jej szczycie drewnianą dostrzegalnię, do której można było dostać się po drabinie. Wieża służyła jako punkt obserwacyjny do lat 80. XX wieku, kiedy została zastąpiona przez wieżę metalową wzniesioną na pobliskiej Żarskiej Górze. Zagrażającą bezpieczeństwu drewnianą konstrukcję rozebrano w maju 2002 roku.
Trzy wieże – wieża obserwacyjna na Żarskiej Górze
Najmłodsza wieża Zielonego Lasu stoi na szczycie Żarskiej Góry – najwyższego punktu Wzniesień Żarskich i całego województwa lubuskiego, a przed wojną także Brandenburgii (226,9 m). Stalowa wieża służąca do obserwacji przeciwpożarowych została wybudowana w połowie lat 80. XX wieku i zastąpiła drewnianą dostrzegalnię przeciwpożarową na Wieży Bismarcka. Jest wysoka na 32 m i posiada charakterystyczne kręcone schody.
Górnictwo – kopalnia węgla brunatnego Marie III
W regionie żarskim wydobycie węgla brunatnego oraz towarzyszących jego pokładom iłów ceramicznych trwało od drugiej połowy XIX wieku do lat 60-tych XX wieku. Charakterystyczną cechą tego zagłębia było stosowanie metody głębinowej (podziemnej) zamiast odkrywkowej, która jest typowa dla tej gałęzi górnictwa.
Jedną z większych kopalni żarskiego zagłębia była położona w północnej części Zielonego Lasu kopalnia Marie III. Czynna w latach 1886-1912 kopalnia została założona w granicach pokładu węgla brunatnego przebiegającego na linii południowy zachód – północny wschód. Na jej terenie znajdowały się trzy szyby wydobywcze zlokalizowane na na wschodnim i zachodnim krańcu oraz w części środkowej. Pozostałościami po nich są fragmenty ceglanej obudowy wlotów, podstawy maszyn wyciągowych z zachowanymi trzpieniami do ich mocowania oraz ceglane podstawy konstrukcji wieży wydobywczej (Współrzędne szybów: 51.61627 15.13802; 51.61285 15.13119; 51.61474 15.13605).
Zachował się także nasyp drogi transportowej, która łączyła szyby. Po obu stronach nasypu widoczne są regularnie ułożone koliste zagłębienia, będące pozostałością po zapadniętych chodnikach górniczych i komorach wydobywczych. Te ostatnie po zakończeniu eksploatacji były likwidowane przez usunięcie obudowy górniczej i ulegały zawaleniu, co powodowało powolne osiadanie terenu. Niektóre zagłębienia są obecnie wypełnione wodą. W części z nich wykształciły się siedliska cennych zbiorowisk roślinnych.
Górnictwo – szyb Minna kopalni węgla Augusta
Innym reliktem dawnego górnictwa jest położony w południowo-zachodniej części Zielonego Lasu szyb upadowy czynnej w latach 1911-1944 kopalni Augusta. Na powierzchni ziemi widoczna jest betonowa obudowa szybu. Obok usytuowane są także ruiny wieży wyciągowej oraz filar dawnej kolejki linowej służącej do transportu urobku.
Wieża wydobywcza szybu Minna była jednocześnie stacją załadunkową kolejki linowej. Kopalnia Augusta była jedyną kopalnią żarskiego zagłębia, w której wykorzystywano napowietrzny transport linowy. Kolejkę zbudowano w 1912 roku na potrzeby pobliskiej kopalni Ottilie. Rok później kopalnia ta zbankrutowała, a kolejkę przejęła Augusta. Około 1927 roku stalowe, ażurowe słupy zastąpiono filarami murowanymi z cegły. Postawiono ich kilkadziesiąt, w linii prostej mierzącej około 4 km długości. Konstrukcja kolejki opierała się na licencji firmy A. Bleichert & Co. z Lipska. Napęd znajdował się w stacji przeładunkowej i sortowni w Żarach. Urobek przewożono prawdopodobnie w kubłach o pojemności 0,43 t. Kolejka działała niemal do końca II wojny światowej. Po wojnie nie została ponownie uruchomiona.
Elektrownia w środku lasu
Położona w lasach pomiędzy Żarami i Mirostowicami Górnymi elektrownia Łoza została uruchomiona w latach 90. XIX wieku. Wytwarzana tutaj energia elektryczna służyła m.in. do napędzania pomp odwadniających pobliską kopalnię Henryk oraz do zasilania kolei wąskotorowej służącej do transportu węgla, górników oraz mieszkańców okolicznych wsi.
Przed II wojną światową w elektrowni pracowały trzy generatory (1,5 MW oraz 2×3,5 MW). Podczas wojny Łoza działała nieprzerwanie, umożliwiając pracę pomp odwadniających chodniki upadowe kopalni Henryk. W tym czasie jeden z generatorów uległ uszkodzeniu i został wysłany do naprawy. Po wojnie do ponownego rozruchu elektrowni i kopalni sprowadzono z Sierakowa Bronisława Gódźa, specjalistę znającego język niemiecki i fachowe słownictwo. Do pracy skierowano również kilkudziesięciu jeńców wojennych, którzy jednak uciekli z terenu elektrowni w dzień Barbórki 1945 roku.
Tuż po wojnie firma naprawiająca uszkodzony generator wysłała zawiadomienie o możliwości jego odbioru. Polskie władze nie skorzystały z oferty, ponieważ zakład naprawczy znajdował się w zachodnim sektorze okupacyjnym Berlina. W rezultacie w elektrowni pracowały po wojnie dwa generatory o łącznej mocy 5 MW (1,5 + 3,5 MW) wytwarzające prąd o napięciu 2750 V.
Działająca przed wojną na terenie elektrowni brykietownia po roku 1945 nie została uruchomiona. Podobno przy próbach rozruchu bęben, którym urabiano miał węglowy, wytwarzał wibracje powodujące pękanie ścian.
Do swojej pracy elektrownia potrzebowała około 100 ton miału węgla brunatnego na dobę (według innych opracowań – 60 t węgla brunatnego). Miał (węgiel) był dostarczany z kopalni Henryk koleją wąskotorową z sortowni w Mirostowicach Górnych lub z sortowni przy samej elektrowni.
W latach 60. XX wieku, kiedy na wielką skalę zaczęło rozwijać się tańsze i bardziej wydajne wydobycie węgla brunatnego metodą odkrywkową, bazujące na wydobyciu metodą głębinową kopalnie żarskie uległy likwidacji. Około 1964 roku zamknięto elektrownię Łoza, cztery lata później zlikwidowano kopalnię Henryk. Część terenu dawnej elektrowni została w ostatnich latach zagospodarowana przez prywatnego właściciela, pozostała część jest nadal dostępna.
Mauzoleum górników
Kilkaset metrów od elektrowni znajduje się miejsce określane jako mauzoleum górników. Miejscowa tradycja podaje, że przedwojenny właściciel okolicznych kopalni węgla brunatnego i elektrowni Łoza (miał nim być, według różnych źródeł, Erdmann Hoffmann w 2. poł. XIX w. lub Emil Richter w 1. poł. XX w.) tak bardzo zżył się ze swoimi górnikami, że postanowił wybudować specjalny cmentarz dla tych, którzy zginęli w wypadkach w kopalni. Przy cmentarzu stanęło mauzoleum, w którym miały zostać złożone prochy właściciela. Górniczą nekropolię otaczał niewielki park. Po parku i doczesnych szczątkach górników nie pozostały żadne ślady. Samo mauzoleum jest zdewastowane i częściowo zrujnowane.
Wybór materiałów wykorzystanych w tej części przewodnika:
Janusz Bazarnik, Tajemnice Zielonego Lasu, Kronika Ziemi Żarskiej, 2002, nr 4.
Tadeusz Bernacki, Żarski Las (Zielony Las). Przewodnik przyrodniczo-krajoznawczy, Żary 2002.
Jacek Koźma, Rafał Szymczak, Marek Maciantowicz, Zielony Las, Żary 2018.
Marta Słonimska, Zabytki górnictwa węgla brunatnego w okolicy Żar, Merkuriusz Regionalny, nr 22, wrzesień 2012.
Rafał Szymczak, Relikty kopalń węgla brunatnego w okolicach Żar na Łużycach, praca nagrodzona przez redakcję Polityki w konkursie Pomniki Techniki 2005, https://fotopolska.eu/test.php?art=1366&type=a&thread=21625&forum=1&for=1&f=0, dost. 17.10.2020.
Tomasz Zabawa, Historia brunatnego skarbu, Węgiel Brunatny, nr 2 (55), 2006, s. 38, http://www.ppwb.org.pl/Static/upload/File/wegiel_55_2_2006.pdf, dost. 17.10.2020.
Strona o Zielonym Lesie: https://zielonylas.com.pl
Strona o wieżach Bismarcka: https://www.bismarcktuerme.de
Repozytorium map archiwalnych: http://igrek.amzp.pl/
Niemieckie mapy Messtischblatt (1:25 000): https://kartenforum.slub-dresden.de/en/vkviewer/main/show/
Repozytorium fotografii archiwalnych: https://fotopolska.eu/