Lasy wokół Alwerni

Droga z alwernijskiego rynku do najbliższego lasu zajmuje nie więcej niż pięć minut. Idąc na zachód ulicą Korycińskiego, już po chwili znajdziemy się pośród gęstwiny buków, jaworów, dębów i modrzewi. Ten las to pozostałość po dawnym mateczniku, w którym na początku XVII wieku właściciel pobliskiej Poręby Żegoty, kasztelan wojnicki Stanisław Koryciński, ufundował klasztor bernardynów. Po trwającej przez wiele lat rozbudowie, w środku lasu zwanego odtąd Klasztornym powstał imponujący kompleks architektoniczny, który po dziś dzień stanowi prawdziwą ozdobę miejscowości, przyciągając każdego roku tłumy turystów i pielgrzymów.

Malownicze, leśne położenie alwernijskiego klasztoru nie uszło uwadze podróżujących tędy w XIX stuleciu historyków i prekursorów krajoznawstwa. Antoni Schneider pisał o klasztorze w samotnem i ciemnym borem okrążonem, dzikiem ustroniu¹. O miejscu wabiącym ciekawych piękną posadą pośród lasów wspominał Michał Baliński i Tymoteusz Lipiński². Inny jeszcze autor zanotował, że Zachodni stok alwernijskiej góry cały porasta lasem, malowniczo na stromej rozwieszonym spadzistości, a spośród niego wyglądają szczyty kościoła i klasztoru ks. Bernardynów, w uroczej zbudowanego pustelni³.

W pierwszej połowie XX wieku las, dotąd nieodłączny element krajobrazu klasztornego wzgórza, zaczął znikać. W monografii powiatu chrzanowskiego pióra Stanisława Polaczka przeczytamy taką oto uwagę, zapisaną przez wyraźnie zdegustowanego autora: W końcu wspomnieć wypada, że górę klasztorną pokrywał doniedawna piękny las szpilkowy, wszelako w ostatnich latach ten sędziwy las tak szybko znikał z oczu, że góra już jest prawie doszczętnie ogołocona z drzew, a tylko sterczące i butwiejące pniaki świadczą o jej dawnej piękności i uroczości⁴. Piękny, sędziwy las szpilkowy zginął w przededniu wybuchu I wojny światowej. Na jego miejscu wyrósł nowy, w którym królują buki, liczące sobie obecnie po siedemdziesiąt, siedemdziesiąt pięć, a na stromych, północno-zachodnich stokach klasztornej góry nawet sto dwadzieścia lat.

W cieniu klasztoru Bernardynów pozostają inne, ukryte w alwernijskich lasach miejsca. Uwagę zwracają w szczególności dawne drogi, trakty i szlaki, dzisiaj często już nieistniejące, po których pozostały jednak ukryte wśród leśnych ostępów pamiątki. I tak w Okleśnej, przy dawnej drodze do Poręby Żegoty stoi na skraju lasu kapliczka, przy której w 1683 roku miał się podobno zatrzymać w drodze pod Wiedeń król Jan III Sobieski, maszerujący z wojskiem od strony Lipowca. Na mszę do tej samej kapliczki i tą samą zapewne drogą, wozili mieszkańcy Okleśnej przez lata, przez las, zaprzężonym w konie wozem, księdza z Poręby Żegoty. Tak było jeszcze po II wojnie światowej, bowiem Okleśna doczekała się własnej parafii dopiero w latach 80. XX wieku.

Przez lasy biegły także pątnicze ścieżki. Jedna z nich, zwana ścieżką pielgrzymów, prowadziła z Płazy przez Kwaczałę i Brzeziny do klasztoru Bernardynów. W miejscu, w którym zaczynała wspinać się na zalesiony stok klasztornego wzgórza, stoi do dzisiaj betonowy krzyż z 1939 roku, wzniesiony na miejscu starszego, drewnianego. Z kolei pielgrzymi wędrujący od strony Trzebini do Kalwarii Zebrzydowskiej zatrzymywali się przy kapliczce na Sarem nieopodal Źródeł Małych. Według relacji mieszkańców, w miejscu tym znajdowała się umowna stacja poświęcona Pierwszemu Upadkowi Chrystusa.

Drogi prowadzące przez okoliczne lasy były jednak wykorzystywane przede wszystkim w celach praktycznych. W XVIII i XIX wieku garncarze z Zalasu od maja do października przynajmniej raz w miesiącu wozili przez Las Orlej garnki do Okleśnej, skąd spławiano je Wisłą w daleki świat. W tym samym lesie istniały liczne kopalnie glinki ogniotrwałej, którą pozyskiwano w sposób nie zawsze legalny. Garnki układano na słomie lub ściółce, aby w drodze nie pękały. W drodze powrotnej w lesie Orlej zesuwano słomę i sypano glinę, po czym przykrywano na powrót słomą dla niepoznaki. Strażnik leśny mógł liczyć zawsze na garniec wina w karczmie powyżej kościoła, a niszczenie drogi przypisywano na ulewne deszcze⁵.

W pierwszej połowie XX wieku w lasach Orlej i Belwender powstały drogi nowego rodzaju, żelazne. Były to kolejki wąskotorowe, którymi wywożono urobek skalny z kopalni porfiru (Orlej) i melafiru (Belwender). Kamień transportowano do stacji kolei normalnotorowej w Okleśnej i Alwerni. Dzisiaj wszystkie te urządzenia są już nieczynne. Kamieniołomy zamknięto w latach 60. XX wieku. Zaraz potem rozebrano tory kolejek, po których zostały nasypy i relikty mostu w lesie Belwender. W 2002 roku zamknięto ruch pasażerski na linii Trzebinia-Wadowice (stacje w Alwerni i Okleśnej). Przez Okleśną odbywa się jeszcze ruch towarowy ze Spytkowic do Zakładów Chemicznych w Alwerni. Na Wikipedii można przeczytać, że Wskutek działania złodziei kradnących szyny i elementy mocowania nieprzejezdne są odcinki Trzebinia-Okleśna oraz Spytkowice-Wadowice⁶.

Jedynym w swoim rodzaju zabytkiem są graniczne kopce w Lesie Siemota koło Regulic. Usypano je na granicy Kwaczały, Regulic i Płazy, w bliżej nieokreślonym czasie. Być może stało się to po ostatecznym rozgraniczeniu Kwaczały i Płazy, jakiego dokonano w roku 1782, przy okazji zakładania biskupiego folwarku na Simocie. Wcześniej dochodziło tutaj do nagminnego naruszania granicy przez poddanych szlacheckich z Płazy, którzy się w grunta wrywają i lasy pustoszą⁷. W archiwach zachowała się szczegółowa mapa dokumentująca ówczesne uzgodnienia i przedstawiająca trzy wersje granicy: według biskupa krakowskiego Sołtyka jako właściciela Kwaczały, według właściciela Płazy hrabiego Szembeka oraz wersja uzgodniona. Austriacka mapa katastralna z 1848 roku pokazuje ów trójstyk miejscowości razem z kopcami, z których każdy znajduje się na terytorium jednej z wsi. Do dzisiaj na kopcach zbiegają się granice trzech oddziałów leśnych Nadleśnictwa Krzeszowice (nr 15, 16) i Nadleśnictwa Chrzanów (nr 185). Biegnie tędy także granica Regulic i Płazy, będąca jednocześnie granicą gminy Alwernia i Chrzanów.

Pisząc o alwernijskich lasach trzeba także wspomnieć o licznych pamiątkach dokumentujących zmagania z epidemiami chorób zakaźnych, które przetaczały się przez ten teren pod koniec XVIII i przez całe XIX stulecie. Ci, którzy umarli, spoczywają na cmentarzach w Cholernym Lesie koło Regulic (na pewno) oraz w Lesie Dąbrowa koło Okleśnej, w pobliżu kapliczki na Sarem w Źródłach Małych i na Czarnym Lesie w Kwaczale (prawdopodobnie). Ci, którym udało się przeżyć, w podziękowaniu za uratowanie życia wystawiali wotywne kapliczki. Jedna z nich stoi na Spaliskach w Brodłach.

Na koniec kilka zdań o licznym, kapliczkowym drobiazgu, znaczącym miejsca często dramatycznych, a obecnie w większości już zapomnianych historii. Kapliczkę Pod Obrazkiem w Lesie Orlej zawieszono podobno przy mogile powstańców listopadowych, za którymi aż pod Zalas zapuścili się rosyjscy żołnierze. Krzyż przy szkółce leśnej w Brodłach znaczy miejsce, w którym według miejscowej tradycji zamordowana została kobieta w ciąży. Krzyż na Krzyku w Kwaczale wystawiono po to, aby uciszyć jęki dzieci pochowanych bez sakramentów. W tym samym celu zawieszono kapliczkę przy obecnej ulicy Kulawki w Alwerni. Także w Alwerni, przy ulicy Spacerowej, stoi krzyż wystawiony w miejscu, w którym upadające drzewo pozbawiło życia drwala, a w lesie Brandyska można odnaleźć kapliczkę upamiętniającą śmierć młodego gajowego, którego zabili bandyci, przesiadujący na co dzień w cieszącej się złą sławą karczmie na skraju lasu, po której wszelki ślad już zaginął…

Wszystkie zabytki i pamiątki przeszłości z lasów alwernijskich dostępne są na Mapie oraz w Katalogu. Zapraszamy do zwiedzania!

Uzupełnienie z 9 maja 2018 r.

Jeden z czytelników Kultury w lesie podzielił się z nami historią zasłyszaną od swoich dziadków mieszkających w Okleśnej, nieopodal starego traktu prowadzącego przez lasy w stronę Brodeł. Historia mówi o skarbie ukrytym przez kupców, którym udało się uciec przed grasującymi niegdyś na trakcie bandytami. Kupcy zakopali skarb w pobliżu jednego z nieistniejących już dzisiaj drewnianych krzyży, po czym ukryli się w alwernijskim klasztorze. Podobno w czasach współczesnych w okolicach Okleśnej pojawili się tajemniczy ludzie z Anglii, którzy szukali skarbu i wypytywali mieszkańców o krzyż…

---